دوره 10، شماره 1 - ( بهار 1402 )
جلد 10 شماره 1 صفحات 19-8 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Mansouri F, Pourghane P. Spiritual Therapy in the Elderly: A Systematic Review. J Prevent Med 2023; 10 (1) :8-19
URL: http://jpm.hums.ac.ir/article-1-625-fa.html
URL: http://jpm.hums.ac.ir/article-1-625-fa.html
منصوری فاطمه، پورقانع پرند. معنویت‌درمانی در سالمندان: یک مرور سیستماتیک. طب پیشگیری. 1402; 10 (1) :8-19
فاطمه منصوری1 
، پرند پورقانع*1
، پرند پورقانع*1
1- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری، مامایی حضرت زینب (س) شرق گیلان، دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان، رشت، ایران.
متن کامل [PDF 4355 kb]
(1231 دریافت)
| چکیده (HTML) (1543 مشاهده)
متن کامل: (2070 مشاهده)
مقدمه
بررسی شاخص‌های آماری در ایران حاکی از رشد و شتاب سالمندی است. به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۴۱۰ در کشور ما انفجار سالمندی رخ دهد [1]. هم‌زمان با سالمندی جمعیت، نیازهای اختصاصی سالمندان اعم از نیازهای پزشکی، روان‌شناختی و توان‌بخشی افزایش می‌یابد [2].
تغییرات روان‌شناختی نیز مانند تغییرات زیست‌شناختی این دوره دارای اهمیت است، چراکه افراد با رسیدن به دوره سالمندی احساس طردشدگی دارند و با کاهش یافتن خلق، دچار احساس افسردگی، اضطراب و انزوا می‌شوند [3].
برای بهبود مؤلفه‌های روان‌شناختی سالمندان، روش‌های آموزش و درمانی مختلفی به کار گرفته شده است. یکی از انواع روش‌ها، روش معنویت‌درمانی است که کارآیی بالینی آن در پژوهش‌های مختلف برای جامعه‌های آماری گوناگون تایید شده است [4، 5].
در روان درمانی معنوی، با تکیه بر آموزه‌های دینی ادیان یکتاپرست، از فنون و راهکارهای ارائه شده در این ادیان به‌صورت منفرد و یا تلفیق آن با سایر فنون روان درمانگری در درمان اختلال‌های هیجانی و روان‌شناختی استفاده می‌شود [6].پژوهش‌ها نشان داده اند که معنویت‌درمانی می‌تواند در دوره سالمندی تأثیر معناداری بر سلامت سالمندان و بهبود کیفیت زندگی آن‌ها داشته باشد. بر‌این‌اساس، هر‌چه تجربیات معنوی روزانه سالمندان بیشتر باشند، شادتر زندگی می‌کنند و توصیه می‌شود رویکردهای درمانی جهت افزایش تجارب معنوی روزانه سالمندان و افزایش کیفیت زندگی آن‌ها مورد استفاده قرار گیرد [7].
بهزیستی معنوی با بهزیستی جسمی و روان‌شناختی در میان بیماران مزمن مرتبط است و معنویت به‌ویژه هنگام مواجهه افراد با بیماری‌های حاد و مزمن نقش برجسته‌ای را در بهزیستی جسمی و روانی آنان بازی می‌کند [8]. مطالعات گوناگونی در‌رابطه‌با تأثیر معنویت‌درمانی انجام شده، اما مطالعه‌ای که به شکل مروری و در سالمندان کار شده باشد وجود ندارد و از‌آنجا‌که سلامت جسم و روان سالمندان به دلایل مختلفی همچون بیماری‌ها و تغییرات شغلی تحت تأثیر قرار می‌گیرد، باید در فکر راهکارهایی جهت ایجاد تأثیر مثبت بر بهبود ابعاد جسمی و روحی این قشر ارزشمند بود. پژوهش حاضر با هدف مرور تأثیرات معنویت‌درمانی در سالمندان انجام شده است.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر یک مرور سیستماتیک با رویکرد ماتریکسی است که با‌توجه‌ه عنوان پژوهش (معنویت‌درمانی در سالمندان)، جست‌وجو در پایگاه‌های ایران‌مدکس، گوگل‌اسکالر، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پابمد و اسکوپوس انجام شد. مطالعاتی که به‌صورت تمام متن، به زبان فارسی و انگلیسی و در محدوده زمانی 2010 تا 2020 در کل جهان منتشر شده و در عنوان آن‌ها کلمات فارسی معنویت‌درمانی، سالمند و واژه‌های انگلیسی Spirituality Therapy ،Elderly قرار داشت، مد نظر قرار گرفت. کلمات کلیدی به‌صورت جداگانه و نیز با استفاده از عملگرهای بولن AND و OR استفاده شدند.
مرور مطالعات با استفاده از رویکرد ماتریکس گام‌به‌گام انجام شد. این گام‌ها در جدول شماره 1 به نمایش درآمده است.
غربالگری مقالات در 4 مرحله (جست‌وجوی اولیه، بررسی مقالات تکراری، بررسی خلاصه مقالات، بررسی دسترسی به متن کامل مقالات و مطالعه مقالات استخراج‌شده) انجام شد [9]. ارزیابی کیفی مقالات با استفاده از ابزارهای ارزیابی و نقد انواع مطالعات بر‌اساس توصیه‌های مؤسسه جوانا بریگز [10] انجام شد. این ابزارها راهنمایی درمورد تمام مراحل مربوط به یک مرور سیستماتیک را فراهم می‌کنند، از‌جمله توسعه جست‌وجو و بهترین شیوه‌ها برای رویه‌های بررسی، استخراج داده‌ها و تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها که همه با هدف کاهش خطر خطا صورت می‌گیرند [11].
ارزیابی انتقادی توسط هر‌یک از نویسندگان انجام شد و درمورد نتیجه با کیفیت پایین، متوسط یا بالای مقالات بحث و گفت‌وگو شد. داده‌ها با استفاده از جدولی که شامل نام مقاله، نام نویسندگان، تأثیر معنویت‌درمانی، زمان و مکان مطالعه، نوع مطالعه و حجم نمونه بود، استخراج و ثبت شد. نهایتاً پس از حذف موارد تکراری و غیر‌مرتبط با اهداف پژوهش، مقالاتی که توصیفی، تحلیلی و کارآزمایی بالینی بودند، انتخاب شدند و یافته‌های موردنظر، استخراج شدند (جدول شماره 2).
جدول 2. تأثیر معنویت‌درمانی بر سالمندان
تحلیل داده‌ها بر‌اساس تحلیل محتوای کیفی انجام شد. فرایند تحلیل داده‌های تحقیق با‌توجه‌به مراحل پشنهادی گرانهیم و لاندمن انجام شد: 1. پس از جمع‌آوری سؤالات پاسخ داده‌شده، مکتوبات چندین بار توسط محققین جهت درک صحیح و رسیدن به یک درک کلی بازخوانی شدند؛ 2. کل مکتوبات به‌عنوان واحد تحلیل لحاظ شدند. منظور از واحد تحلیل یادداشت‌هایی بود که قرار بود تحت تحلیل و کدگذاری قرار بگیرند؛ 3.کلمات، جملات و یا پاراگراف‌ها به‌عنوان واحدهای معنایی در نظر گرفته می‌شدند. واحدهای معنایی مجموعه‌ای از کلمات و جملات بودند که از‌نظر محتوا با یکدیگر مرتبط بودند. این واحدها با‌توجه‌به محتوا و مفادشان جمع‌بندی شده و در کنار هم قرار گرفتند. 4. سپس واحدهای معنایی، با‌توجه‌به مفهوم نهفته در آن‌ها به سطح انتزاع و مفهوم‌پردازی رسیده و با کدها نام‌گذاری شدند. 5. کدها از‌نظر تشابهات و تفاوت‌هایشان با یکدیگر مقایسه شده و تحت طبقات انتزاعی‌تر با برچسب مشخص دسته‌بندی می‌شدند. 6. در پایان، با مقایسه طبقات با یکدیگر و تأمل عمیق و دقیق، محتوای نهفته در داده‌ها معرفی شد [12].
یافته‌ها
از میان 3561 مقاله بعد از مطالعه و بررسی نهایتا تعداد یافته‌های مرتبط با موضوع تحقیق حاضر، 30 مقاله بودند که از این میان، 20 مقاله که از نوع توصیفی، تحلیلی و کارآزمایی بالینی بودند انتخاب شدند و با‌توجه‌به تأثیرات معنویت‌درمانی، دسته‌بندی شدند (تصویر شماره 1).
معنویت‌درمانی و کیفیت زندگی
کیفیت زندگی، شرایط زندگی فرد و ارزیابی‌های ذهنی او و توانایی حفظ یا بهتر کردن جنبه‌های شخصیت است و در مواقعی از بحران‌ها بهزیستی و لذت افراد از زندگی کاهش می‌یابد [13]. طبق مطالعه منصوری و همکاران در‌رابطه‌با بررسی عوامل تأثیرگذار بر ارتقای خودپنداره در سالمندان عواملی، مانند کیفیت زندگی، افزایش عزت نفس و داشتن نقش‌های مختلف افراد در محیط‌های متفاوت اجتماعی، می‌تواند سطح خودپنداره و برداشت فرد از خود را بهتر کند [14].
در مطالعه رحیمی 3 زن مسن داوطلب شدند و مشاوره ۱۰ جلسه‌ای معنویت‌درمانی برای آنان اجرا شد. نتایج مطالعه حاکی از آن است که می‌توان کیفیت زندگی را بهبود بخشید و با مداخلات تدوین‌شده در این زمینه به کاهش بی‌هدفی و ارتقای کیفیت زندگی سالمندان اقدام کرد [15].
نتایج پژوهش تقدسی و همکاران نشان داد رویکرد معنوی باعث بهبود کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سرطان می‌شود. در این مطالعه 6 جلسه مشاوره فردی درمورد بازنگری در درمان زندگی با رویکرد معنوی برای گروه آزمایش برگزار شد [16].
مهم‌ترین تأثیر ویژه معنویت‌درمانی را می‌توان در تغییر نگرش و تفسیر فرد نسبت به بیماری و زندگی دانست. این تغییر در باورها، وقایع منفی و استرس ناشی از آن را به شکلی منطقی مدیریت می‌کند [17].
در تحقیق هروی و همکاران که بر روی 54 سالمند مبتلا به بیماری حاد کرونری قلب انجام شد، گروه آزمون طی 8 جلسه تحت مداخله معنویت‌درمانی قرار گرفتند. پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که شرکت این سالمندان در جلسات معنویت‌درمانی و دیدن افرادی با بیماری مشابه خود و یا حتی درجاتی بدتر، همچنین یادگیری فنون خودآرام‌سازی مانند ذکر، صبر، توکل و شکر احتمالاً توانسته است، به افزایش کیفیت زندگی بیماران کمک کند. در این پژوهش سالمندان احساسات خود را در گروه بیان کرده و سعی می‌کردند تا افکار ناکارآمد خود را تغییر دهند و به این احساس دست یابند که بهتر می‌توانند با علائم بیماری خود کنار بیایند [18]. در پژوهش مؤمن‌نسب در ارتباط با تجربه زندگی با بیماری قلبی نیز معنویت به‌عنوان بُعد مهم و برجسته یک زندگی سالم مطرح است [19].
شادکامی/امید به زندگی
در میان عوامل مؤثر بر سلامتی سالمندان به‌ویژه در بعد سلامت روان، می‌توان به احساس شادکامی اشاره کرد. سازمان بهداشت جهانی نیز روی مفهوم احساس شادکامی، به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم سلامت روان، تأکید کرده است [20].
طبق مطالعه صدری دمیرچی و همکاران که بر روی زنان سالمند شهر رشت انجام شد معنویت‌درمانی گروهی موجب افزایش چشمگیر میزان شادکامی سالمندان گروه آزمایش شد [21].
امید به زندگی نیز شاخصی است که بیانگر سلامت افراد جامعه است که به عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و غیره بستگی دارد. [22].
معاضدیان و باقری نشان دادند آموزش هوش معنوی در پیشرفت دیدگاه بیماران به معنویت و کاهش ضربه‌های روانی و سازگار شدن با شرایط تأثیر مثبت دارد [23]. مطالعه سلیمی و همکاران که بر روی ۱۱۱ نفر از بیماران میان‌سال و سالمند مبتلا به بیماری عروق کرونر انجام شد نیز نشان‌دهنده تأثیر مثبت خودمراقبتی معنوی بر امید به زندگی در این بیماران بود [24].
تنهایی و افسردگی/اضطراب مرگ
عوامل متعددی مانند تجربه فقدان، ابتلا به بیماری‌های جسمی و روانی موجب تجربه احساس تنهایی در سالمندان می‌شوند [25]. نتایج پژوهش اسدالهی و همکاران نشان داد معنویت‌درمانی می‌تواند به‌عنوان یک رویکرد درمانی مؤثر جهت کاهش فراوانی علائم روان‌شناختی و جسمی مورد استفاده قرار گیرد. نمونه‌های این مطالعه ۲۴ زن مبتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر بودند که گروه آزمایش یک دوره معنویت‌درمانی در قالب 8 جلسه ۹۰ دقیقه‌ای دریافت کردند [26].
پژوهش دشت‌بزرگی و همکاران نیز نشان داد آموزش معنویت‌درمانی مبتنی بر اسلام موجب کاهش احساس تنهایی زنان گروه آزمایش شد. در این پژوهش، برنامه آموزش معنویت مبتنی بر آموزه‌های اسلامی طی 12 جلسه 30 دقیقه‌ای برای گروه آزمایش اجرا شد [27]. پژوهش دیناروند و همکاران نیز که با هدف مقایسه اثربخشی درمان فراشناختی و معنویت‌درمانی بر ناهماهنگی شناختی و احساس تنهایی در سالمندان مقیم سرای سالمندان بود نیز نشان داد معنویت‌درمانی می‌تواند در کاهش احساس تنهایی در سالمندان مؤثر باشد [28].
افرادی که عقاید مشخصی راجع به مرگ دارند، به‌ویژه عقاید مذهبی و بر‌اساس این عقاید، مرگ را تجربه‌ای عادی و آغاز زندگی بهتری می‌دانند و در مقابل افرادی که هیچ جهت‌گیری خاصی درمورد زندگی پس از مرگ ندارند، دچار تعارض ذهنی درمورد مسئله مرگ خواهند شد. در‌واقع بزرگ‌ترین تهدیدی که یک فرد در زندگی خود تجربه می‌کند، تهدید زندگی خود یا به عبارتی از دست دادن زندگی خویش است [29].
نتایج پژوهش قربانعلی‌پور و همکاران که با هدف تعیین اثربخشی معنادرمانی بر اضطراب مرگ در سالمندان انجام شد، نشان داد اضطراب مرگ گروه آزمایش به‌طور معناداری پایین‌تر از گروه کنترل بود [29].
سازگاری و استحکام روانی
متأسفانه شواهد نشان می‌دهد تنها تعداد کمی از سالمندان از استحکام روانی مطلوبی برخوردار هستند و می‌توانند خود را با تغییرات سنی موجود انطباق دهند و بیشتر آن‌ها در مواجهه با رخدادهایی که فراتر از تحمل آنان است، دچار یک حس درماندگی می‌شوند [3].
در معنویت‌درمانی گروهی، افراد فرصتی برای دریافت حمایت متقابل و کمک برای مقابله با استرس و منابع کاهنده زندگی می‌یابند و همچنین فرصتی برای رویارویی با موضوعات ملاحظه‌شده در طول زندگی و پاسخ‌دهی مناسب به آن‌ها [30]. نتایج پژوهش قدم‌پور و همکاران نشان داد آموزش معنویت‌درمانی گروهی بر بهبود استحکام روانی سالمندان مؤثر است [31].
معنویت‌درمانی می‌تواند از 2 جهت بر کاهش باورهای فراشناختی سالمندان مؤثر باشد. از یکسو، دست‌یابی به منابع معنویت، به‌طور مستقیم می‌تواند به‌عنوان تأمین‌کننده اصلی انرژی معطوف به هدف عمل کند و از سوی دیگر، به شکلی غیرمستقیم می‌تواند از‌طریق تأثیر مثبت بر شیوه تفسیر رویدادها، فرد را به برخی از سازه‌های روان‌شناختی مثبت، همچون شادکامی و خوش‌بینی مجهز کند که در تأمین انرژی و انگیزه برای دست‌یابی به اهداف مؤثر باشد [32].
یافته‌های حاصل از پژوهش قدم‌پور و همکاران نشان داد معنویت‌درمانی بر کاهش باورهای فراشناختی معیوب و نگرش‌های ناکارآمد سالمندان شهر خرم‌آباد تأثیر دارد [31].
مهم‌ترین عامل مربوط به تأثیر ویژه معنویت‌درمانی در بهبود نگرش‌های ناکارآمد افراد سالمند مربوط به نگرش و تفسیر آن‌ها از زندگی است. آموزش معنویت‌درمانی به افراد سالمند کمک می‌کند که آن‌ها با به‌کارگیری منابع دردسترس و راه‌های متعددی (نیایش، یاری رساندن به دیگران، قدردانی کردن، صبر در مشکلات، طلب بخشش از خداوند و دیگران، پذیرش انتقادات دیگران) که همگی مستلزم برقراری ارتباط با خود، دیگران و خداوند است، اختلال ایجاد‌شده در نگرش‌های ناکارآمد خود را جبران کنند و وقایع منفی را به شیوه متفاوتی ارزیابی کنند [33].
بحث و نتیجه‌گیری
این مطالعه با هدف تعیین نقش معنویت‌درمانی در سالمندان انجام شده است. اهمیت معنویت‌درمانی با‌توجه‌به اثرات زیاد بر جنبه‌های جسمی و روحی، در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه واقع شده، اما همچنان تحقیقات زیادی لازم است تا تمام جنبه‌های این نوع درمان آشکار شود.
معنویت یکی از ابعاد زندگی انسانی است و هنگامی که افراد به اتاق مشاوره و درمان وارد می‌شوند، بعد معنوی خود را پشت در نمی‌گذارند، بلکه باورهای معنوی، اعمال، تجارب، ارزش‌ها، ارتباطات و چالش‌های معنوی خود را نیز به همراه خود به اتاق مشاوره و درمان می‌آورند [34].
نتایج پژوهش عبودی و همکاران نشان داد معنویت‌درمانی تنها در 2 بعد عملکرد جسمانی و درد، تأثیر معنادار نداشته و در ابعاد دیگر موجب افزایش بهبود کیفیت زندگی زنان سالمند می‌شود [35].
بابایی و همکاران در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که معنویت‌درمانی روش مناسبی برای افزایش کیفیت زندگی و سلامت روان است [36].
بسیاری از بیماران مبتلا به سرطان برای سازگاری با بیماری و بالا بردن کیفیت زندگی‌شان به دنبال توسل به مذهب هستند. بیماران مبتلا به سرطان، اغلب باورهای معنوی و مذهبی خود را به‌عنوان راهی برای به دست آوردن معنا در دوران بیماری و بهبود و همچنین از آن به‌عنوان راهی برای مقابله و کنار آمدن با مفهوم مرگ استفاده می‌کنند [37]. بیمار در سایه اتصال به خدا و منابع معنوی به حس قوی‌تری از امنیت دست می‌یابد و توان سازگاری او با مشکلات روانی و جسمی ناشی از بیماری به شکل کارآمدتر بالا می‌رود [17].
شادکامی نیز نقش مهمی در سلامت جسمی و روانی دارد و افراد شاد در برابر تنش‌ها، مشکلات و چالش‌های زندگی از قدرت مقاومت بالاتری برخوردار بوده [38] و عمر طولانی‌تری دارند [39].
راه‌های شناخت و رسیدن به خدا و سپردن کامل خود به نیروی مافوق، باعث می‌شود وجود خدا در زندگی آن‌ها پررنگ‌تر احساس شود و در آن‌ها نوعی احساس امنیت به‌وجود آورد و با تکیه بر نیروی خدا، سازگاری آن‌ها ارتقا یابد [40].
از محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌توان به دردسترس نبودن متن کامل برخی مقالات و همچنین فیلتر بودن بعضی از پایگاه‌ها اشاره نمود که به عدم ورود این مقالات به روند تحقیق منجر شد.
با‌توجه‌به تأثیرات زیاد معنویت‌درمانی بر ابعاد روانی (شادکامی، رفع افسردگی و تنهایی) سالمندان و از طرفی به دلیل ارتباط شدید روان با جسم، معنویت‌درمانی می‌تواند زمینه‌ساز بهبودی بسیاری از بیماری‌های جسمی را فراهم کند. معنویت‌درمانی می‌تواند اعتماد‌به‌نفس و حس خشنودی از زندگی را در سالمندان ایجاد کند و زندگی را برای آنان با معنا کند. با‌توجه‌به نتایج به‌دست‌آمده پیشنهاد می‌شود مسئولین، پرستاران سالمندان و همه افرادی که به نوعی با سالمندان در ارتباط‌اند از برنامه‌های معنویت‌درمانی، به خصوص نوع گروهی آن، هم در سیستم آموزشی و هم در مراکز درمانی استفاده کنند و زمینه سلامت جسمی و روحی این قشر باارزش را فراهم کنند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این مطالعه نمونه‌های مورد‌استفاده مطالعات موجود هستند و از هیچ‌گونه نمونه انسانی یا پرونده بیمارستانی که نیاز به رضایت آگاهانه داشته باشند استفاده نشده است.
حامی مالی
این مقاله از طرف هیچ‌گونه نهاد یا مؤسسه‌ای حمایت مالی نشده و تمام منابع مالی آن از طرف نویسندگان تأمین شده است.
مشارکت نویسندگان
مشاوره، طراحی مطالعه و ویرایش نسخه نهایی: پرند پورقانع؛ نسخه ابتدایی، استخراج داده، رفرنس‌دهی و طراحی جدول: فاطمه منصوری.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارش منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان مایلند از تمامی پژوهشگرانی که از مقالاتشان در این پژوهش استفاده شده است تشکر و قدردانی کنند.
بررسی شاخص‌های آماری در ایران حاکی از رشد و شتاب سالمندی است. به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۴۱۰ در کشور ما انفجار سالمندی رخ دهد [1]. هم‌زمان با سالمندی جمعیت، نیازهای اختصاصی سالمندان اعم از نیازهای پزشکی، روان‌شناختی و توان‌بخشی افزایش می‌یابد [2].
تغییرات روان‌شناختی نیز مانند تغییرات زیست‌شناختی این دوره دارای اهمیت است، چراکه افراد با رسیدن به دوره سالمندی احساس طردشدگی دارند و با کاهش یافتن خلق، دچار احساس افسردگی، اضطراب و انزوا می‌شوند [3].
برای بهبود مؤلفه‌های روان‌شناختی سالمندان، روش‌های آموزش و درمانی مختلفی به کار گرفته شده است. یکی از انواع روش‌ها، روش معنویت‌درمانی است که کارآیی بالینی آن در پژوهش‌های مختلف برای جامعه‌های آماری گوناگون تایید شده است [4، 5].
در روان درمانی معنوی، با تکیه بر آموزه‌های دینی ادیان یکتاپرست، از فنون و راهکارهای ارائه شده در این ادیان به‌صورت منفرد و یا تلفیق آن با سایر فنون روان درمانگری در درمان اختلال‌های هیجانی و روان‌شناختی استفاده می‌شود [6].پژوهش‌ها نشان داده اند که معنویت‌درمانی می‌تواند در دوره سالمندی تأثیر معناداری بر سلامت سالمندان و بهبود کیفیت زندگی آن‌ها داشته باشد. بر‌این‌اساس، هر‌چه تجربیات معنوی روزانه سالمندان بیشتر باشند، شادتر زندگی می‌کنند و توصیه می‌شود رویکردهای درمانی جهت افزایش تجارب معنوی روزانه سالمندان و افزایش کیفیت زندگی آن‌ها مورد استفاده قرار گیرد [7].
بهزیستی معنوی با بهزیستی جسمی و روان‌شناختی در میان بیماران مزمن مرتبط است و معنویت به‌ویژه هنگام مواجهه افراد با بیماری‌های حاد و مزمن نقش برجسته‌ای را در بهزیستی جسمی و روانی آنان بازی می‌کند [8]. مطالعات گوناگونی در‌رابطه‌با تأثیر معنویت‌درمانی انجام شده، اما مطالعه‌ای که به شکل مروری و در سالمندان کار شده باشد وجود ندارد و از‌آنجا‌که سلامت جسم و روان سالمندان به دلایل مختلفی همچون بیماری‌ها و تغییرات شغلی تحت تأثیر قرار می‌گیرد، باید در فکر راهکارهایی جهت ایجاد تأثیر مثبت بر بهبود ابعاد جسمی و روحی این قشر ارزشمند بود. پژوهش حاضر با هدف مرور تأثیرات معنویت‌درمانی در سالمندان انجام شده است.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر یک مرور سیستماتیک با رویکرد ماتریکسی است که با‌توجه‌ه عنوان پژوهش (معنویت‌درمانی در سالمندان)، جست‌وجو در پایگاه‌های ایران‌مدکس، گوگل‌اسکالر، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پابمد و اسکوپوس انجام شد. مطالعاتی که به‌صورت تمام متن، به زبان فارسی و انگلیسی و در محدوده زمانی 2010 تا 2020 در کل جهان منتشر شده و در عنوان آن‌ها کلمات فارسی معنویت‌درمانی، سالمند و واژه‌های انگلیسی Spirituality Therapy ،Elderly قرار داشت، مد نظر قرار گرفت. کلمات کلیدی به‌صورت جداگانه و نیز با استفاده از عملگرهای بولن AND و OR استفاده شدند.
مرور مطالعات با استفاده از رویکرد ماتریکس گام‌به‌گام انجام شد. این گام‌ها در جدول شماره 1 به نمایش درآمده است.
غربالگری مقالات در 4 مرحله (جست‌وجوی اولیه، بررسی مقالات تکراری، بررسی خلاصه مقالات، بررسی دسترسی به متن کامل مقالات و مطالعه مقالات استخراج‌شده) انجام شد [9]. ارزیابی کیفی مقالات با استفاده از ابزارهای ارزیابی و نقد انواع مطالعات بر‌اساس توصیه‌های مؤسسه جوانا بریگز [10] انجام شد. این ابزارها راهنمایی درمورد تمام مراحل مربوط به یک مرور سیستماتیک را فراهم می‌کنند، از‌جمله توسعه جست‌وجو و بهترین شیوه‌ها برای رویه‌های بررسی، استخراج داده‌ها و تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها که همه با هدف کاهش خطر خطا صورت می‌گیرند [11].
ارزیابی انتقادی توسط هر‌یک از نویسندگان انجام شد و درمورد نتیجه با کیفیت پایین، متوسط یا بالای مقالات بحث و گفت‌وگو شد. داده‌ها با استفاده از جدولی که شامل نام مقاله، نام نویسندگان، تأثیر معنویت‌درمانی، زمان و مکان مطالعه، نوع مطالعه و حجم نمونه بود، استخراج و ثبت شد. نهایتاً پس از حذف موارد تکراری و غیر‌مرتبط با اهداف پژوهش، مقالاتی که توصیفی، تحلیلی و کارآزمایی بالینی بودند، انتخاب شدند و یافته‌های موردنظر، استخراج شدند (جدول شماره 2).
جدول 2. تأثیر معنویت‌درمانی بر سالمندان
تحلیل داده‌ها بر‌اساس تحلیل محتوای کیفی انجام شد. فرایند تحلیل داده‌های تحقیق با‌توجه‌به مراحل پشنهادی گرانهیم و لاندمن انجام شد: 1. پس از جمع‌آوری سؤالات پاسخ داده‌شده، مکتوبات چندین بار توسط محققین جهت درک صحیح و رسیدن به یک درک کلی بازخوانی شدند؛ 2. کل مکتوبات به‌عنوان واحد تحلیل لحاظ شدند. منظور از واحد تحلیل یادداشت‌هایی بود که قرار بود تحت تحلیل و کدگذاری قرار بگیرند؛ 3.کلمات، جملات و یا پاراگراف‌ها به‌عنوان واحدهای معنایی در نظر گرفته می‌شدند. واحدهای معنایی مجموعه‌ای از کلمات و جملات بودند که از‌نظر محتوا با یکدیگر مرتبط بودند. این واحدها با‌توجه‌به محتوا و مفادشان جمع‌بندی شده و در کنار هم قرار گرفتند. 4. سپس واحدهای معنایی، با‌توجه‌به مفهوم نهفته در آن‌ها به سطح انتزاع و مفهوم‌پردازی رسیده و با کدها نام‌گذاری شدند. 5. کدها از‌نظر تشابهات و تفاوت‌هایشان با یکدیگر مقایسه شده و تحت طبقات انتزاعی‌تر با برچسب مشخص دسته‌بندی می‌شدند. 6. در پایان، با مقایسه طبقات با یکدیگر و تأمل عمیق و دقیق، محتوای نهفته در داده‌ها معرفی شد [12].
یافته‌ها
از میان 3561 مقاله بعد از مطالعه و بررسی نهایتا تعداد یافته‌های مرتبط با موضوع تحقیق حاضر، 30 مقاله بودند که از این میان، 20 مقاله که از نوع توصیفی، تحلیلی و کارآزمایی بالینی بودند انتخاب شدند و با‌توجه‌به تأثیرات معنویت‌درمانی، دسته‌بندی شدند (تصویر شماره 1).
معنویت‌درمانی و کیفیت زندگی
کیفیت زندگی، شرایط زندگی فرد و ارزیابی‌های ذهنی او و توانایی حفظ یا بهتر کردن جنبه‌های شخصیت است و در مواقعی از بحران‌ها بهزیستی و لذت افراد از زندگی کاهش می‌یابد [13]. طبق مطالعه منصوری و همکاران در‌رابطه‌با بررسی عوامل تأثیرگذار بر ارتقای خودپنداره در سالمندان عواملی، مانند کیفیت زندگی، افزایش عزت نفس و داشتن نقش‌های مختلف افراد در محیط‌های متفاوت اجتماعی، می‌تواند سطح خودپنداره و برداشت فرد از خود را بهتر کند [14].
در مطالعه رحیمی 3 زن مسن داوطلب شدند و مشاوره ۱۰ جلسه‌ای معنویت‌درمانی برای آنان اجرا شد. نتایج مطالعه حاکی از آن است که می‌توان کیفیت زندگی را بهبود بخشید و با مداخلات تدوین‌شده در این زمینه به کاهش بی‌هدفی و ارتقای کیفیت زندگی سالمندان اقدام کرد [15].
نتایج پژوهش تقدسی و همکاران نشان داد رویکرد معنوی باعث بهبود کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سرطان می‌شود. در این مطالعه 6 جلسه مشاوره فردی درمورد بازنگری در درمان زندگی با رویکرد معنوی برای گروه آزمایش برگزار شد [16].
مهم‌ترین تأثیر ویژه معنویت‌درمانی را می‌توان در تغییر نگرش و تفسیر فرد نسبت به بیماری و زندگی دانست. این تغییر در باورها، وقایع منفی و استرس ناشی از آن را به شکلی منطقی مدیریت می‌کند [17].
در تحقیق هروی و همکاران که بر روی 54 سالمند مبتلا به بیماری حاد کرونری قلب انجام شد، گروه آزمون طی 8 جلسه تحت مداخله معنویت‌درمانی قرار گرفتند. پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که شرکت این سالمندان در جلسات معنویت‌درمانی و دیدن افرادی با بیماری مشابه خود و یا حتی درجاتی بدتر، همچنین یادگیری فنون خودآرام‌سازی مانند ذکر، صبر، توکل و شکر احتمالاً توانسته است، به افزایش کیفیت زندگی بیماران کمک کند. در این پژوهش سالمندان احساسات خود را در گروه بیان کرده و سعی می‌کردند تا افکار ناکارآمد خود را تغییر دهند و به این احساس دست یابند که بهتر می‌توانند با علائم بیماری خود کنار بیایند [18]. در پژوهش مؤمن‌نسب در ارتباط با تجربه زندگی با بیماری قلبی نیز معنویت به‌عنوان بُعد مهم و برجسته یک زندگی سالم مطرح است [19].
شادکامی/امید به زندگی
در میان عوامل مؤثر بر سلامتی سالمندان به‌ویژه در بعد سلامت روان، می‌توان به احساس شادکامی اشاره کرد. سازمان بهداشت جهانی نیز روی مفهوم احساس شادکامی، به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم سلامت روان، تأکید کرده است [20].
طبق مطالعه صدری دمیرچی و همکاران که بر روی زنان سالمند شهر رشت انجام شد معنویت‌درمانی گروهی موجب افزایش چشمگیر میزان شادکامی سالمندان گروه آزمایش شد [21].
امید به زندگی نیز شاخصی است که بیانگر سلامت افراد جامعه است که به عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و غیره بستگی دارد. [22].
معاضدیان و باقری نشان دادند آموزش هوش معنوی در پیشرفت دیدگاه بیماران به معنویت و کاهش ضربه‌های روانی و سازگار شدن با شرایط تأثیر مثبت دارد [23]. مطالعه سلیمی و همکاران که بر روی ۱۱۱ نفر از بیماران میان‌سال و سالمند مبتلا به بیماری عروق کرونر انجام شد نیز نشان‌دهنده تأثیر مثبت خودمراقبتی معنوی بر امید به زندگی در این بیماران بود [24].
تنهایی و افسردگی/اضطراب مرگ
عوامل متعددی مانند تجربه فقدان، ابتلا به بیماری‌های جسمی و روانی موجب تجربه احساس تنهایی در سالمندان می‌شوند [25]. نتایج پژوهش اسدالهی و همکاران نشان داد معنویت‌درمانی می‌تواند به‌عنوان یک رویکرد درمانی مؤثر جهت کاهش فراوانی علائم روان‌شناختی و جسمی مورد استفاده قرار گیرد. نمونه‌های این مطالعه ۲۴ زن مبتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر بودند که گروه آزمایش یک دوره معنویت‌درمانی در قالب 8 جلسه ۹۰ دقیقه‌ای دریافت کردند [26].
پژوهش دشت‌بزرگی و همکاران نیز نشان داد آموزش معنویت‌درمانی مبتنی بر اسلام موجب کاهش احساس تنهایی زنان گروه آزمایش شد. در این پژوهش، برنامه آموزش معنویت مبتنی بر آموزه‌های اسلامی طی 12 جلسه 30 دقیقه‌ای برای گروه آزمایش اجرا شد [27]. پژوهش دیناروند و همکاران نیز که با هدف مقایسه اثربخشی درمان فراشناختی و معنویت‌درمانی بر ناهماهنگی شناختی و احساس تنهایی در سالمندان مقیم سرای سالمندان بود نیز نشان داد معنویت‌درمانی می‌تواند در کاهش احساس تنهایی در سالمندان مؤثر باشد [28].
افرادی که عقاید مشخصی راجع به مرگ دارند، به‌ویژه عقاید مذهبی و بر‌اساس این عقاید، مرگ را تجربه‌ای عادی و آغاز زندگی بهتری می‌دانند و در مقابل افرادی که هیچ جهت‌گیری خاصی درمورد زندگی پس از مرگ ندارند، دچار تعارض ذهنی درمورد مسئله مرگ خواهند شد. در‌واقع بزرگ‌ترین تهدیدی که یک فرد در زندگی خود تجربه می‌کند، تهدید زندگی خود یا به عبارتی از دست دادن زندگی خویش است [29].
نتایج پژوهش قربانعلی‌پور و همکاران که با هدف تعیین اثربخشی معنادرمانی بر اضطراب مرگ در سالمندان انجام شد، نشان داد اضطراب مرگ گروه آزمایش به‌طور معناداری پایین‌تر از گروه کنترل بود [29].
سازگاری و استحکام روانی
متأسفانه شواهد نشان می‌دهد تنها تعداد کمی از سالمندان از استحکام روانی مطلوبی برخوردار هستند و می‌توانند خود را با تغییرات سنی موجود انطباق دهند و بیشتر آن‌ها در مواجهه با رخدادهایی که فراتر از تحمل آنان است، دچار یک حس درماندگی می‌شوند [3].
در معنویت‌درمانی گروهی، افراد فرصتی برای دریافت حمایت متقابل و کمک برای مقابله با استرس و منابع کاهنده زندگی می‌یابند و همچنین فرصتی برای رویارویی با موضوعات ملاحظه‌شده در طول زندگی و پاسخ‌دهی مناسب به آن‌ها [30]. نتایج پژوهش قدم‌پور و همکاران نشان داد آموزش معنویت‌درمانی گروهی بر بهبود استحکام روانی سالمندان مؤثر است [31].
معنویت‌درمانی می‌تواند از 2 جهت بر کاهش باورهای فراشناختی سالمندان مؤثر باشد. از یکسو، دست‌یابی به منابع معنویت، به‌طور مستقیم می‌تواند به‌عنوان تأمین‌کننده اصلی انرژی معطوف به هدف عمل کند و از سوی دیگر، به شکلی غیرمستقیم می‌تواند از‌طریق تأثیر مثبت بر شیوه تفسیر رویدادها، فرد را به برخی از سازه‌های روان‌شناختی مثبت، همچون شادکامی و خوش‌بینی مجهز کند که در تأمین انرژی و انگیزه برای دست‌یابی به اهداف مؤثر باشد [32].
یافته‌های حاصل از پژوهش قدم‌پور و همکاران نشان داد معنویت‌درمانی بر کاهش باورهای فراشناختی معیوب و نگرش‌های ناکارآمد سالمندان شهر خرم‌آباد تأثیر دارد [31].
مهم‌ترین عامل مربوط به تأثیر ویژه معنویت‌درمانی در بهبود نگرش‌های ناکارآمد افراد سالمند مربوط به نگرش و تفسیر آن‌ها از زندگی است. آموزش معنویت‌درمانی به افراد سالمند کمک می‌کند که آن‌ها با به‌کارگیری منابع دردسترس و راه‌های متعددی (نیایش، یاری رساندن به دیگران، قدردانی کردن، صبر در مشکلات، طلب بخشش از خداوند و دیگران، پذیرش انتقادات دیگران) که همگی مستلزم برقراری ارتباط با خود، دیگران و خداوند است، اختلال ایجاد‌شده در نگرش‌های ناکارآمد خود را جبران کنند و وقایع منفی را به شیوه متفاوتی ارزیابی کنند [33].
بحث و نتیجه‌گیری
این مطالعه با هدف تعیین نقش معنویت‌درمانی در سالمندان انجام شده است. اهمیت معنویت‌درمانی با‌توجه‌به اثرات زیاد بر جنبه‌های جسمی و روحی، در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه واقع شده، اما همچنان تحقیقات زیادی لازم است تا تمام جنبه‌های این نوع درمان آشکار شود.
معنویت یکی از ابعاد زندگی انسانی است و هنگامی که افراد به اتاق مشاوره و درمان وارد می‌شوند، بعد معنوی خود را پشت در نمی‌گذارند، بلکه باورهای معنوی، اعمال، تجارب، ارزش‌ها، ارتباطات و چالش‌های معنوی خود را نیز به همراه خود به اتاق مشاوره و درمان می‌آورند [34].
نتایج پژوهش عبودی و همکاران نشان داد معنویت‌درمانی تنها در 2 بعد عملکرد جسمانی و درد، تأثیر معنادار نداشته و در ابعاد دیگر موجب افزایش بهبود کیفیت زندگی زنان سالمند می‌شود [35].
بابایی و همکاران در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که معنویت‌درمانی روش مناسبی برای افزایش کیفیت زندگی و سلامت روان است [36].
بسیاری از بیماران مبتلا به سرطان برای سازگاری با بیماری و بالا بردن کیفیت زندگی‌شان به دنبال توسل به مذهب هستند. بیماران مبتلا به سرطان، اغلب باورهای معنوی و مذهبی خود را به‌عنوان راهی برای به دست آوردن معنا در دوران بیماری و بهبود و همچنین از آن به‌عنوان راهی برای مقابله و کنار آمدن با مفهوم مرگ استفاده می‌کنند [37]. بیمار در سایه اتصال به خدا و منابع معنوی به حس قوی‌تری از امنیت دست می‌یابد و توان سازگاری او با مشکلات روانی و جسمی ناشی از بیماری به شکل کارآمدتر بالا می‌رود [17].
شادکامی نیز نقش مهمی در سلامت جسمی و روانی دارد و افراد شاد در برابر تنش‌ها، مشکلات و چالش‌های زندگی از قدرت مقاومت بالاتری برخوردار بوده [38] و عمر طولانی‌تری دارند [39].
راه‌های شناخت و رسیدن به خدا و سپردن کامل خود به نیروی مافوق، باعث می‌شود وجود خدا در زندگی آن‌ها پررنگ‌تر احساس شود و در آن‌ها نوعی احساس امنیت به‌وجود آورد و با تکیه بر نیروی خدا، سازگاری آن‌ها ارتقا یابد [40].
از محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌توان به دردسترس نبودن متن کامل برخی مقالات و همچنین فیلتر بودن بعضی از پایگاه‌ها اشاره نمود که به عدم ورود این مقالات به روند تحقیق منجر شد.
با‌توجه‌به تأثیرات زیاد معنویت‌درمانی بر ابعاد روانی (شادکامی، رفع افسردگی و تنهایی) سالمندان و از طرفی به دلیل ارتباط شدید روان با جسم، معنویت‌درمانی می‌تواند زمینه‌ساز بهبودی بسیاری از بیماری‌های جسمی را فراهم کند. معنویت‌درمانی می‌تواند اعتماد‌به‌نفس و حس خشنودی از زندگی را در سالمندان ایجاد کند و زندگی را برای آنان با معنا کند. با‌توجه‌به نتایج به‌دست‌آمده پیشنهاد می‌شود مسئولین، پرستاران سالمندان و همه افرادی که به نوعی با سالمندان در ارتباط‌اند از برنامه‌های معنویت‌درمانی، به خصوص نوع گروهی آن، هم در سیستم آموزشی و هم در مراکز درمانی استفاده کنند و زمینه سلامت جسمی و روحی این قشر باارزش را فراهم کنند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این مطالعه نمونه‌های مورد‌استفاده مطالعات موجود هستند و از هیچ‌گونه نمونه انسانی یا پرونده بیمارستانی که نیاز به رضایت آگاهانه داشته باشند استفاده نشده است.
حامی مالی
این مقاله از طرف هیچ‌گونه نهاد یا مؤسسه‌ای حمایت مالی نشده و تمام منابع مالی آن از طرف نویسندگان تأمین شده است.
مشارکت نویسندگان
مشاوره، طراحی مطالعه و ویرایش نسخه نهایی: پرند پورقانع؛ نسخه ابتدایی، استخراج داده، رفرنس‌دهی و طراحی جدول: فاطمه منصوری.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارش منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان مایلند از تمامی پژوهشگرانی که از مقالاتشان در این پژوهش استفاده شده است تشکر و قدردانی کنند.
References
- Sori A, Shabani Moghadam K, Soury R. [The effect of physical activity on quality of life in elder women in Kermanshah province (Persian)]. Appl Res Sport Manag. 2016; 4(4):75-84. [Link]
- Nikkhah M, Heravi-Karimooi M, Montazeri A, Rejeh N, Sharif Nia H. Psychometric properties the Iranian version of Older People's Quality Of Life questionnaire (OPQOL). Health Qual Life Outcomes. 2018; 16(1):174. [DOI:10.1186/s12955-018-1002-z] [PMID] [PMCID]
- Sohrabi M, Abedanzade R, Shetab Boushehri N, Parsaei S, Jahanbakhsh H. [The relationship between psychological well-being and mental toughness among elders: Mediator role of physical activity (Persian)]. Salmand. 2017; 11(4):538-49. [DOI:10.21859/sija-1104538]
- Ghadampour E, Roshannia S, Rezaeifar N. Effectiveness of spirituality therapy on the metacognitive beliefs and dysfunctional attitude in elderly people of Khorramabad City in 2017. J Gerontol. 2019; 3(3):1-8. [DOI:10.29252/joge.3.3.1]
- Jimenez-Fonseca P, Lorenzo-Seva U, Ferrando PJ, Carmona-Bayonas A, Beato C, García T, et al. The mediating role of spirituality (meaning, peace, faith) between psychological distress and mental adjustment in cancer patients. Support Care Cancer. 2018; 26(5):1411-8. [DOI:10.1007/s00520-017-3969-0] [PMID]
- Rezaei S, Mousavi SV. The effect of monotheistic integrated psychotherapy on the levels of resilience, anxiety, and depression among prisoners. Health, Spiritual Med Ethics. 2019; 6(1):2-10. [DOI:10.29252/jhsme.6.1.2]
- Sharifi S, Abbasi S. [The relationship between daily spiritual experience and happiness of elderly members of Isfahan retirement center in 2014 (Persian)]. J Geriatr Nurs. 2017; 3(2):34-45. [DOI:10.21859/jgn.3.2.34]
- Ramazani B, Bakhtiari F. [Effectiveness of spiritual therapy on cognitive avoidance, psychological distress and loneliness feeling in the seniors present at nursing homes (Persian)]. J Gerontol. 2019; 3(4):32-41. [DOI:10.29252/joge.3.3.32]
- Raofi R, Talaghani F, Hojat M, Shahriari M. A review of the literature: The situation of continuing nursing education in Iran. J Glob Pharma Technol. 2016; 6(8):59-66. [Link]
- Piper C. System for the unified management, assessment, and review of information (SUMARI). J Med Libr Assoc. 2019; 107(4):634–6. [DOI:10.5195/jmla.2019.790] [PMCID]
- Munn Z, Tufanaru C, Aromataris E. JBI's systematic reviews: Data extraction and synthesis. Am J Nurs. 2014; 114(7):49-54.[DOI:10.1097/01.NAJ.0000451683.66447.89] [PMID]
- Graneheim UH, Lundman B. Qualitative content analysis in nursing research: Concepts, procedures and measures to achieve trustworthiness. Nurse Educ Today. 2004; 24(2):105-12. [DOI:10.1016/j.nedt.2003.10.001] [PMID]
- Budowski M, Schief S, Sieber R. Precariousness and quality of life-a qualitative perspective on quality of life of households in precarious prosperity in Switzerland and Spain. Appl Res Qual Life. 2016; 11(4):1035-58. [DOI:10.1007/s11482-015-9418-7]
- Mansouri F, Pourghane P, Mansour ghanaei R. [Investigating the factors affecting the promotion of self-concept in the elderly: A review article (Persian)]. Caspian J Health Aging. 2019; 4(2):18-27. [DOI:10.22088/cjhaa.4.2.18]
- Rahimi Z, Bahmani B, Dadkhah A, Khanjani S, Allahyari F. Effectiveness of cognitive spirituality-based counseling of demoralization in elderlies. Iran Rehabil J. 2015; 13(2):45-50. [Link]
- Taghadosi M, Fahimifar A. [Effect of life review therapy with spiritual approach on the life quality among cancer patients (Persian)]. Feyz. 2014; 18(2):135-44. [Link]
- Jafari N, Farajzadegan Z, Zamani A, Bahrami F, Emami H, Loghmani A, et al. Spiritual therapy to improve the spiritual well-being of Iranian women with breast cancer: A randomized controlled trial. Evid Based Complement Alternat Med. 2013; 2013:353262.[DOI:10.1155/2013/353262] [PMID] [PMCID]
- Heravi M, Hatami M, Ahadi H. [The effectiveness of spiritual therapy on quality of life in the elderly with acute coronary heart disease (Persian)]. J Iran Inst Health Sci Res. 2020; 19(3):275-87. [DOI:10.29252/payesh.19.3.275]
- Momennasab M, Moattari M, Abbaszade A, Shamshiri B. Spiritual experience of heart attack patients: A qualitative study. J qual res health sci. 2013; 2(4):284-97. [Link]
- Barfarazi H, Pourghaznein T, Mohajer S, Mazlom SR, Asgharinekah SM. Evaluating the effect of painting therapy on happiness in the elderly. Evid Based Care J. 2018; 8(3):17-26. [DOI:10.22038/EBCJ.2018.31572.1785]
- Sadri Damirchi E, Mohammadi N, Ramezani S, Amanzad Z. [The effectiveness of spirituality group therapy on happiness and hardiness in elderly women (Persian)]. J Res Relig Health. 2018; 4(2):42-53. [Link]
- Panahi H, Aleemran SA. [The effect of inflation, health expenditure and urbanization on life expectancy in the middle east and north Africa countries (MENA) (Persian)]. Payesh. 2016; 15(4):346-51. [Link]
- Moazedyan P, Bagheri M. [The spiritual intelligence training to family, affective, social and Physical adjustments in breast cancer patients (Persian)]. Biannual J Appl. 2016; 6(1):89-110. [DOI:10.22055/JAC.2017.12592]
- Salimi T, Tavangar H, Shokripour S, Ashrafi H. [The effect of spirtual self-care group therapy on life expectancy in patient with coronary arterry disease: An educational trial (Persian)]. J Rafsanjan Univ Med Sci. 2017; 15(10):917-28. [Link]
- Courtin E, Knapp M. Social isolation, loneliness and health in old age: A scoping review. Health Soc Care Community. 2017; 25(3):799-812. [DOI:10.1111/hsc.12311] [PMID]
- Asadollahi F, Neshanoost HT, Kalantary M, Mehrabi HA, Afshar H, Daghaghzadeh H. [Effectiveness of spiritual therapy on somatic symptoms in female patients with irritable bowel syndrome (Persian)]. J Res Behave Sci. 2014; 12(3):317-27. [Link]
- Dashtbozorgi Z, Sevari K, Safarzadeh S. [Effectiveness of Islamic spiritual therapy on the feeling of loneliness and death anxiety in elderly people (Persian)]. Aging Psychol. 2016; 2(3):177-86. [Link]
- Dinarvand N, Barghi Irani Z. [The comparison of the effectiveness of metacognitive therapy and spiritual therapy on cognitive dissonance and feeling loneliness in the elderly living in nursing homes (Persian)]. Aging Psychol. 2021; 7(2):181-97. [DOI:10.22126/JAP.2021.6334.1520]
- Ghorbanalipur M, Esmaeili A. [Determining the efficacy of logo therapy in death anxiety among the older adults (Persian)]. Couns Cult Psycotherapy. 2012; 3(9):53-68. [DOI:10.22054/qccpc.2012.6063]
- Kiani J, Jahanpour F, Abbasi S, Gholizadeh B. Evaluation of effectiveness of spiritual therapy in mental health of cancer patients. Nurs J Vulnerable. 2016; 2(5):40-51. [Link]
- Roshannia S, Ghadampour E, Rezaei N. [Measuring the effectiveness of group spirituality therapy on sleep quality and mental toughness in elderly subjects in Khorramabad (Persian)]. J Gerontol. 2018; 3(3):31-9. [DOI:10.29252/joge.3.2.31]
- Amirarjmandi SZS, Hashemiyan K, Niknam M. [Effect of spiritual group training on decreasing depression and increasing marital satisfaction among married women in Tehran, region 5 (Persian)]. Educ Psychol. 2015; 11(35):137-58. [Link]
- Bolhari J, Naziri G, Zamanian S. [Effectiveness of spiritual group therapy in reducing depression, anxiety, and stress of women with breast cancer (Persian)]. J Woman Soc. 2012; 3(9):87-117. [Link]
- Pargament KI. Spirituality integrated psychotherapy: Understanding and addressing the Sacred. New York: Guilford Press; 2012. [Link]
- Abboudi A, Refahi J, Rezaei A. [The effectiveness of spiritual therapy on the quality of life of the elderly (Persian)]. Paper presented at: Fourth National Conference on Applied Research in Education Sciences and Behavioral Studies of Iran. 13 March 219; Tehran, Iran. [Link]
- Babayi Z, Latifi Z. [Spirtuality effevtiveness of therapy on quality of life and mental health in women with diabetes (Persian)]. Ravanshenasi va Din. 2015; 8(2):37-50. [Link]
- Ebrahimi H, Ashrafi Z, Eslampanah G, Noruzpur F. Relationship between spiritual well-being and quality of life in hemodialysis patients. J Nurs Midwifery Sci. 2014; 1(3):41-8. [DOI:10.4103/2345-5756.231405]
- Akdoğan R, Çimşir E. Linking inferiority feelings to subjective happiness: Self-concealment and loneliness as serial mediators. Pers Individ Dif. 2019; 149:14-20. [DOI:10.1016/j.paid.2019.05.028]
- Sabatini F. The relationship between happiness and health: Evidence from Italy. Soc Sci Med. 2014; 114:178-87.[DOI:10.1016/j.socscimed.2014.05.024] [PMID]
- Lucchese FA, Koenig HG. Religion, spirituality and cardiovascular disease: Research, clinical implications, and opportunities in Brazil. Rev Bras Cir Cardiovasc. 2013; 28(1):103-28. [DOI:10.5935/1678-9741.20130015] [PMID]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
