مقدمه
فرزندآوری از عوامل مهم در علم جمعیت است و ازجمله موضوعاتی است که در حوزه مسائل اجتماعی و فرهنگی اهمیت بسزایی دارد. تغییرات جمعیتی بهویژه کاهش باروری در ایران به تغییرات زیادی در ساختار سنی جمعیت منجر شده است [
1]. کاهش نرخ باروری کل میتواند با افزایش استفاده از روشهای پیشگیری از بارداری، تمایل زوجها به تنظیم خانواده، تمایل به تحصیلات بالاتر، مرتفعکردن مشکلات اقتصادی، دینداری و خانوادهگرایی مرتبط باشد [
2، 3]. کاهش جمعیت و افزایش تعداد سالمندان سبب عدم نشاط اقتصادی و اجتماعی جوامع میشود و دولت را با کاهش نیروی کار مواجه میکند [
4، 5]. بین حمایت قانونی و تمایل زنان شاغل به باروری رابطه مثبت معناداری وجود دارد [
6]. سیاستهای جمعیتی اگر بتوانند برنامههایی را اجرا کنند که موجب سازگاری نقش مادری با ادامه تحصیلات زنان پس از ازدواج شود، میتواند بسیار مؤثرتر باشد [
7]. از طرفی اجرای برنامههای آموزشی برای بهبود نگرش، ارتقای هنجارهای ذهنی مثبت و افزایش عوامل توانمندسازی زنان میتوانند نقش عمدهای در افزایش قصد باروری داشته باشند [
8]. در مطالعات قبلی عواملی همچون نقش فردی درتصمیمگیری برای فرزندآوری و ارزیابی روشهای پیشنهادی مانند تأثیر حمایت از زنان شاغل بر تمایل به فرزندآوری موردمطالعه قرارگرفته است. از این جهت که مطالعات مروری جامعی درزمینه جمعبندی مطالعات قبلی و ارائه راهکارهای مناسب صورت نگرفته است [
6،
9]، مطالعه حاضر با هدف بررسی عوامل مرتبط با فرزندآوری در ایران انجام شد. امید است نتایج حاصل از این مطالعه گامی مهم در شناسایی و رفع موانع فرزندآوری و افزایش جمعیت باشد.
مواد و روشها
مطالعه حاضر یک مطالعه مروری و مصوبشده است که موانع فرزندآوری در ایران را تا سال 1399را بررسی کرده است.
برای دستیابی به مقالات مربوطه از پایگاههای اطلاعاتی گوگلاسکالر، پابمد، اسکوپوس، مدلاین، وبآوساینس استفاده شد. جستوجو در هریک از پایگاههای اطلاعاتی به روش جستوجو در عناوین انجام شد. بدین صورت که تمامی مقالاتی که در عنوان آنها کلمات کلیدی فارسی موانع فرزندآوری، تمایل به فرزندآوری، عوامل سوقدهنده، عوامل تسهیلکننده، ایران، عوامل بازدارنده و انگلیسی Barriers, Childbearing, Desire factor ,Pushing factors, Facilitating factors, Iran, Inhibitory factors, Population انتخاب شدند. عملگرهای بولین مورداستفاده «And» و «OR» بود. کلمات کلیدی اضافهتر و عملگرهای بولین مرتبط با هر پایگاه برای تغییر در استراتژی استفاده شد. جستوجوی دستی در مجلات و گزارشهای سازمانی صورت گرفت و برای دستیابی به گزارشات آماری و آخرین وضعیت موجود از مرکز آمار ملی استفاده شد. پس از مطالعه خلاصه تکتک مطالعات، مقالات غیرمرتبط رد و مقالات مرتبط احتمالی مشخص شدند. براساس معیارهای ورود وخروج، مقالات مناسب وارد مطالعه شدند. معیارهای ورود به مطالعه شامل مقالات مشاهدهای مرتبط با بررسی موانع فرزندآوری و یا عوامل سوقدهنده و تسهیلکننده فرزندآوری در ایران بود. معیارهای خروج از مطالعه شامل مقالات مروری، کیس ریپورت، بریف ریپورت، نامه به سردبیر و مقالاتی بودند که به زبانهای دیگر غیر از فارسی و انگلیسی بودند. هیچ محدودیتی در سال، شهر انجام مطالعه، جامعه موردمطالعه (شهری، روستایی، اقلیت قومی و مذهبی) و سن افراد موردمطالعه لحاظ نشد. جهت ارزیابی کیفیت مقالات در ابتدا عناوین و چکیده مقالات ارزیابی شد و معیارهای واجد شرایط بودن آنها بررسی شد.
پس از بررسی متن کامل مقالات، کیفیت روش مطالعات براساس چکلیست پژوهشگرساخته را (شامل سال انجام، محل، نام نویسندگان، توصیف طراحی و روشهای بهکاررفته، گزارش نتایج و غیره) چهار نفر از نویسندگان بررسی کردند. برای ارزیابی کیفیت مقالات از چکلیست استروب استفاده شد. چکلیست استروب دارای 22 آیتم است و برای مطالعات مشاهدهای استفاده میشود [
10]. نمرهگذاری برای هر مورد صفر و 1 است. موارد چکلیست شامل عنوان مقاله و چکیده (مورد 1)، مقدمه (موارد 2 و 3)، روشها (موارد 4 تا 12)، نتایج (موارد 13 تا 17)، بخشهای بحث (موارد 18تا 21) و سایر اطلاعات (مورد 22) هستند. 18 مورد مشترک هستند و موارد 6، 12، 15 و 143 بسته به مطالعه مشاهدهای ممکن است متفاوت باشند [
11]. سه نویسنده بهطور مستقل دادهها را از متن کامل مقالات استخراج کردند. دادهها براساس فرم جمعآوری اطلاعات استخراج شد. اطلاعات جمعآوریشده شامل ویژگیهای مطالعه (نویسنده اول، سال انتشار، طراحی مطالعه، حجم نمونه، مکان مطالعه، نتایج و غیره) بود. بعد از جمعآوری دادهها، دادههای استخراجشده بازبینی شد. امتیازدهی برای هر مطالعه را دو نویسنده انجام دادند که پس از توافق نویسندگان تأیید شد.
یافتهها
در نتیجه جستوجو 217 مقاله وارد مطالعه شدند که بعد از بررسی، حذف مقالات براساس شرایط ورود، در دسترس بودن فایل مقالات و همچنین حذف مقالات تکراری 38 مقاله باقیمانده بهصورت کامل تجزیهوتحلیل شدند. فلوچارت بررسی مطالعات در
تصویر شماره 1 نشان داده شد.
نتایج نشان داده است عواملی همچون وضعیت اجتماعی، فرهنگی، زندگی شهری یا روستایی، میزان تحصیلات و ارزشها و باورهای دینی و قومی مردم نقش بسزایی در تصمیمگیری زوجین خواهد داشت. به علاوه، سیاست دولت ازجمله حمایت از مادران باردار مؤثرخواهد بود [
6،
8،
12، 13]. نتایج حاصل از بررسی مطالعات نشان میدهد عواملی همچون سطح تحصیلات همسر مؤثر است [
7،
14، 15]. از طرفی، یافتهها نشان میدهند هرچه نگرش والدین به فرزندآوری مثبتتر باشد، تمایل به فرزندآوری و تعداد فرزندان آنها بیشتر است. هرچه نگرش والدین به فرزندآوری منفیتر باشد تمایل به فرزندآوری و تعداد فرزندان آنها کمتر است [
16، 17]. از عوامل سوقدهنده میتوان به کاهش هزینه درمان ناباروری، کاهش درد در زایمان و از دیگر عوامل بازدارنده میتوان به نگرانی تأمین تحصیلی و امنیت شغلی فرزندان اشاره کرد [
18]. مطالعه مروری سیستماتیک نشان داد بیکاری، درجه شغلی، سن ازدواج، دینداری و خانوادهگرایی، محل سکونت، شرایط اجتماعیاقتصادی و سطح تحصیلات از مهمترین عوامل مؤثر بر میزان فرزندآوری در ایران هستند. یکی از موانع مؤثر بر فرزندآوری در مطالعات بیکاری بود. بیکاری در کشور مشکلاتی در حوزه اشتغال، درآمد و مسکن ایجاد میکند و این مشکلات ازدواج و باروری را تحتتأثیر قرار میدهد. وسایل پیشگیری از بارداری یکی از مهمترین موانع فرزندآوری در ایران گزارش شد [
13،
19]. در ادامه یافتههای اصلی مطالعات بررسیشده در
جدول شماره 1 گزارش شده است .
بحث و نتیجهگیری
مطالعه مروری سیستماتیک نشان داد بیکاری، درجه شغلی، سن ازدواج، دینداری و خانوادهگرایی، محل سکونت، شرایط اجتماعیاقتصادی و سطح تحصیلات از مهمترین عوامل مؤثر بر میزان فرزندآوری در ایران هستند. یکی از موانع مؤثر بر فرزندآوری در مطالعات بیکاری بود. بیکاری در کشور مشکلاتی در حوزه اشتغال، درآمد و مسکن ایجاد میکند و این مشکلات ازدواج و باروری را تحتتأثیر قرار میدهد [
13،
19]. درجه شغلی یکی دیگر از متغیرهای مؤثر بر فرزندآوری در مطالعات بود. شاغلبودن و گروه شغلی اثرات معناداری بر تمایلات فرزندآوری و فاصلهگذاری بین موالید دارد. در مطالعه مشفق و همکاران که با هدف بررسی ارتباط بین اشتغال و تمایل به فرزندآوری انجام شد، نتایج نشان داد بین میانگین تعداد بچههای زنان بر حسب گروههای شغلی تفاوت معنادار وجود دارد که همراستا با نتایج مطالعه حاضر است. این اختلاف در بین زنان شاغل در بخش آزاد و خصوصی بیشتر محسوس بود [
30]. تقویت امنیت شغلی و مالی، حمایت اجتماعی از زنان برای فرزندآوری با استفاده از نظام بیمه و ایجاد شرایط شغلی مطلوب در دوران بارداری و پس از آن میتوانند انگیزه لازم را برای فرزندآوری ایجاد کنند [
1]. سن ازدواج ازجمله عوامل دیگر مؤثر بر فرزندآوری است. امروزه به دلایل متعددی مانند افزایش سن ازدواج و افزایش فعالیتهای اجتماعی زنان، سن بارداری تا اواخر دوران باروری زن به تعویق میافتد. متأسفانه بدون صورت گرفتن اقدامی در جهت بارداری و بدون اطلاع زوجین از قدرت باروری، سالهای طلایی باروری زن سپری خواهد شد. طبق نتایج، میزان باروری با سن زوجین و سن ازدواج مرتبط است. افزایش سن ازدواج زوجین و همچنین کاهش آمار ازدواج بهطور کلی از عوامل کاهش باروری هستند. [
9،
24،
31].
دینداری و خانوادهگرایی نیز بهعنوان عمل تقویتکننده فرزندآوری در مطالعات بررسیشده بود. جهتگیری مذهبی از عاملهای تأثیرگذار بر تعداد مطلوب و موجود فرزندان زنان شاغل است [
36]. کماکان با وجود عوامل مهمتری همچون مشکلات اقتصادی و فرهنگی، اعتقادات مذهبی و خانوادهگرایی از ارزش والایی در تصمیمگیری زوجین مبنی برفرزندآوری برخوردار است. نتایج تحقیقات نشان میدهد رابطه معناداری میان متغیرهای فردگرایی، دینداری و ارزشهای خانوادگی در میان زوجین با نرخ باروری وجود دارد. در مطالعه عباسزاده و همکاران بین دینداری و خانوادهگرایی با نگرش و تمایل به فرزندآوری رابطه مثبتی وجود داشت [
28]. در مطالعه نقیبی و همکاران نیز مشخص شد گرایش به فرزندآوری متأثر از باور دینی زنان بود و این تأثیر در حضور متغیرهای اقتصادیاجتماعی نقش بیشتری را ایفا میکند [
40]. محدود کردن وسایل پیشگیری از بارداری در بازار نهتنها نمیتواند منجر به افزایش فرزندآوری شود بلکه ممکن است باعث بارداری ناخواسته و تمایل زنان به انجام سقط شود [
37].
نتایج نشان داده است ترکیبی از مشخصههای فرهنگی، اقتصادیاجتماعی، تفکرات تساویمحور و جمعیتی نقش تعیینکننده و معنادار در پیشبینی احتمال تمایل به فرزندآوری در میان زنان دارند [
22،
25]. در مطالعه حائری مهریزی و همکاران نتایج نشان داد شد مرتفع کردن مشکلات اقتصادی بهعنوان مهمترین دلیـل عـدم تمایـل بـه فرزندآوری است. در مطالعه آفرینی و همکاران نیز ارتباطی بین قصد فرزندآوری با حمایت اجتماعی پیدا نشد، اما عواملی مانند سن و وضعیت اقتصادی از عوامل دخیل بودند [
4،
27]. بنابراین توجه به مسائل اقتصادی از اهمیت بسیاری برخوردار است.
از این راهکارها میتوان در جهت بهبود اوضاع اجتماعیاقتصادی با هدف افزایش تمایل به فرزندآوری استفاده کرد: تشویق خانوادهها به سبک زندگی ایرانیاسلامی بهجای سبک زندگی غربی؛ آموزش مهارتهای زندگی زناشویی به جوانان؛ تخفیفهای مالیاتی برای خانوادههای پرجمعیت؛ کاهش هزینههای مربوط به زایمان و حمایتهای بیمهای خاص از زوجین نابارور؛ بهبود شرایط کار برای زنان [
8،
17]. افزایش سطح تحصیلات و اختصاص زمان بیشتری به تحصیل به ازدواج دیرهنگام و بهدنبال آن تأخیر در باروری منجر میشود. از طرفی نتایج نشان داده است والدین تحصیلکرده کیفیت تربیت فرزندان را بر کمیت ترجیح میدهند. نگرانی از آینده فرزندان، تداخل فرزندآوری با علایق، تفریحات، برنامههای کاری و تحصیلی فرد دو دلیل مهم نخواستن فرزند است [
24،
35].
علاوه بر موارد مذکور، تعلقات قومی کماکان نقش بسیار مهم و تعیینکنندهای در ترجیح فرزندآوری ایفا میکند [
5]. تصمیمات زوجین درباره داشتن اولین فرزند تحتتأثیر روابط متقابل آنها و نتایج ارزیابی آنها از انواع شرایط اقتصادی، تربیت کودک و شرایط مرتبط با سلامتی است و نوع نگرش والدین نسبت به فرزندآوری مثبت یا منفی بر تمایل به فرزندآوری مؤثر است[
4،
18،
21،
32، 34، 36، 37]. افرادی که نگرش منفی نسبت به داشتن فرزند دارند، احتمالاً در آینده فرزند بیشتری نخواهند داشت [
20]. در مطالعه طاووسی و همکاران نیز نتایج نشان داده شد مهمترین دلیل تمایل به فرزندآوری علاقه فطری افراد به کسب نقش والدی است [
3]. ترجیح جهانی و تصمیم دولت اسلامی منبی بر کاهش جمعیت و اقدامات فرهنگی، آداب و رسوم، ارزشها و آرزوهای اقتصادی مردم سبب افزایش تعداد خانوادههای کوچک میشود.بین حمایت قانونی و تمایل زنان شاغل به باروری رابطه مثبت معناداری وجود دارد. ازاینرو گفته میشود اگر سیاستهای جمعیتی بتوانند برنامههایی را اجرا کنند که موجب سازگاری نقش مادری با ادامه تحصیلات زنان پس ازازدواج شود میتوانند بسیار مؤثرتر باشند [
5-7]. در مطالعه بندهالهی و همکاران نیز مشخص شد اجرای برنامههای آموزشی برای بهبود نگرش، ارتقای هنجارهای ذهنی مثبت و افزایش عوامل توانمندسازی زنان میتوانند نقش عمدهای در افزایش قصد باروری داشته باشند [
8].
در بررسیهای صورتگرفته عواملی همچون وضعیت اجتماعیاقتصادی، تصمیمات شخصی، دینداری و خانوادهگرایی، سطح تحصیلات، درجه شغلی، محل سکونت، تعلقات قومی، سن ازدواج، بیکاری و تصمیمات دولت مبنی بر کنترل جمعیت از مهمترین عوامل مؤثر بر تمایل یا انگیزه فرزندآوری بودند. وسایل پیشگیری از بارداری یکی از مهمترین موانع فرزندآوری در ایران گزارش شد. ارزشهای سنتی و اعتقادات مذهبی باعث تقویت باروری شده و تمایل به فرزندآوری در خانوادههایی با سطح اجتماعیاقتصادی پایین بیشتر است. از طرف دیگر، افراد با ارزشها و نظرات مدرن و وضعیت اجتماعیاقتصادی بالا کمتر تمایل به فرزندآوری دارند. ازدواج در سن پایین نیز بر تقویت باروری مؤثر است. نتایج مطالعه حاضر نشان داد موانع و تسهیلکننده مختلفی بر فرزندآوری اثرگذارند. یافتههای این مطالعه میتواند برای سیاستگذاران سلامت راهنمای مناسبی برای رفع موانع فرزندآوری و افزایش جمعیت در ایران باشد. ازجمله محدودیتهای این مطالعه کمبودن تعداد مطالعات با گروه کنترل بود. بیشتر مطالعات بهصورت مقطعی و بدون گروه کنترل انجام شده بود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مطالعه حاضر یک مطالعه مروری و مصوبشده با کد اخلاقIR.HUMS.REC.1400.362 است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
نگارش نسخه اولیه: آمنه رهنما؛ مشاوره، طراحی مطالعه و نگارش نسخه نهایی: نسیبه روزبه؛ استخراج داده: علی سلیمیاصل، زهره کاظمی، آمنه رهنما و مهشیدعباسزاد؛ جستوجو: آمنه رهنما و زهره کاظمی؛ رفرنسدهی: علی سلیمیاصل؛ طراحی جدول: مهشید عباسزاد؛ امتیازدهی استروب: فاطمه دبیری و نسیبه روزبه.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از مرکز تحقیقات مراقبتهای مادر و کودک دانشگاه علومپزشکی هرمزگان تقدیر و تشکر میشود