مقدمه
میزان ساعات کمخواب و کاهش کیفیت خواب باعث بروز مشکلاتی در کارکرد روزانه و نیز افت عملکرد کلی فرد میشود [
1]. کمیت و کیفیت خواب، تحتتأثیر عوامل فردی (سن و جنس)، روانی و محیطی است. خواب، تکامل عاطفی، عملکرد شناختی، یادگیری و تمرکز کودکان را تحت تأثیر قرار میدهد. بنابراین تأثیر خواب بر فرایند رشد و تکامل، اهمیت خواب دوران کودکی را مضاعف میکند [
1]. موضوع خواب بهدلیل اهمیتی که از جنبه جسمی و روانی دارد در بین متخصصان علم سلامت از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا بخشی از چرخه زیستی است که تحتتأثیر ریتمهای بیولوژیکی قرار دارد [
2]. باتوجهبه اهمیت موضوع خواب در کودکان، تصمیم گرفته شد تا به تأثیر آموزش بهداشت خواب در دانشآموزانی که کیفیت خواب پایین دارند، پرداخته شود.
وضعیت طب خواب در طب نوین، جایگاهی خاص دارد.بهطوریکه در کشورهای پیشرفته، کمتر بیمارستان و شهری را میتوان یافت که به این موضوع مهم نپرداخته باشد. یکسوم از جمعیت بالغین، از اختلالات خواب رنج میبرند و حدود 5 درصد افراد جامعه نیز در طول روز چرت میزنند [
3]. میزان خواب کافی تحت تأثیر عوامل مختلفی ازجمله سن، ژنتیک و برخی عوامل دیگر است. بنیاد ملی خواب آمریکا، خواب کافی را برای کودکان 3 تا 11 ماهه، 9 تا 12 ساعت خواب شبانه و نیم تا 2 ساعت چرت روزانه و برای کودکان یک تا سه سال، 12 تا 14 ساعت و برای کودکان 3 تا 5 سال، 11 تا 12 ساعت برای کودکان 5 تا 12 سال، 10 تا 11 ساعت توصیه میکند [
3].
خواب کافی نقش حیاتی در رشد ذهنی و شناختی کودکان دارد [
1]. کمبود خواب میتواند اثرات سوئی بر عملکرد غدد درونریز و سوختوساز بدن و نیز پاسخهای التهابی بدن داشته باشد [
4]. از طرفی دیگر خواب زیاد نیز میتواند بر سلامت روان، رفتارهای تکانهای، استفاده از مواد مخدر، افزایش وزن و همچنین عملکرد تحصیلی تأثیرگذار باشد. کودکان با مشکلات خواب، مسائل شناختی و احساسی مانند افسردگی، اضطراب، اختلال شناختی، ناتوانی در یادگیری و ناتوانی در رشد ذهنی را تجربه میکنند [
5]. کمتوجهی به مشکلات خواب از دوران کودکی آغاز میشود [
6]. بنابراین تداوم آن تا سنین مدرسه، نیازمند پیگیری و درمان است. گرچه تعدادی از مشکلات خواب در نوزادی و کودکی بهطور طبیعی از بین میرود و گذراست، اما برخی عوامل خطر درونی و بیرونی مانند مشکلات خلقوخو، بیماریهای مزمن و نیز افسردگی مادران ممکن است زمینهساز اختلالات خواب برای برخی از کودکان باشد [
5].
در حال حاضر پژوهشهای انجامشده بر روی خواب کودکان و نوجوانان بهطور چشمگیری، افزایشیافته است. بر اساس این پژوهشها مشخص شده است حدود یکسوم از کودکان، بهطور معمول دچار مشکلات خواب هستند. خوابآلودگی روزانه یکی از انواع مشکلات خواب است که اغلب سبب بروز بیتوجهی و پرخاشگری میشود. مشکلات خواب شناختهشده در کودکان با نیازهای خاص، معلولین و افراد دارای شرایط خاص پزشکی شیوع بیشتری دارد. شکایات خواب در جمعیت عادی بسیار شایع است و حدود 37 درصد از افراد از مشکلات خواب رنج میبرند [
6].
بخشی از نحوه عملکرد تحصیلی نامطلوب دانشآموزان به خواب ناکافی آنها نسبت داده میشود. مشخص شده است عواملی که به کاهش زمان خواب میان نوجوانان منجر میشود عبارتاند از: شروع زودهنگام مدرسه و نیز تأخیر در به خواب رفتن هنگام شب [
7]. کیفیت و کمیت خواب پیوند نزدیکی با ظرفیت یادگیری و عملکرد تحصیلی دارد. کمبود پیوسته خواب با یادگیری در دانشآموزان، ارتباط دارد. در برخی از مطالعات که خواب را بهطور فعال محدود و یا بهینه کردند، عملکرد تحصیلی و عصبی شناختی به ترتیب بدتر و بهتر شد [
8]. دشواری در شروع و تداوم خواب در کودکان و نوجوانان شایع است و میتواند بهعنوان شاخصی از کیفیت پایین خواب درنظر گرفته شود. میزان دامنه شیوع چنین مشکلاتی از 11 درصد تا 47 درصد است [
9]. تغییر سبک زندگی و نیز نحوه رفتار افراد طی قرنها سبب شکلگیری الگوهای خواب شده است. برنامههای تلویزیونی متنوع، ماهواره، کامپیوتر، امکان خرید و تفریح تا پاسی از شب موجب تأخیر در زمان خواب شب شده است. ازآنجاییکه زمان آغاز به کار و بیداری صبحگاهی ثابت است، افراد در طول زمان به کمخوابی دچار شدند [
10].
بسیاری از عوامل مؤثر بر خواب، مستقیماً قابلاصلاح و کنترل نیستند. بنابراین قرار دادن آنها بهعنوان هدف مداخلات، سخت است، اما یک بخش از خواب که قابلاصلاح است، بهداشت خواب است [
11]. پایه مشترک درمان هر نوع اختلال خواب، استفاده از آموزش بهداشت خواب است [
12]. هدف اصلی تکنیکهای رفتاری که در درمان بیخوابی به کار میروند، تغییر رفتارهایی است که باعث تشدید اختلالات خواب میشوند. بهداشت خواب، به معنی انجام فعالیتهایی درجهت داشتن ریتم نرمال خواب و بیداری و نیز بهبود کیفیت خواب است [
13]. آموزش درزمینه بهداشت خواب به والدین میتواند در بهبود مشکلات خواب کودکان مفید باشد [
14]. در حال حاضر شواهد کمی در حمایت از آموزش بهداشت خواب بهعنوان یک درمان مؤثر وجود دارد [
15]. برخی مطالعات همبستگی رابطه بین بهداشت خواب و کیفیت خواب را مثبت میدانند [
16، 17]. باتوجهبه مطالب گفتهشده در این پژوهش به اثربخشی آموزش بهداشت خواب بر کیفیت خواب کودکان 12-7 سال پرداخته شده است.
مواد و روشها
پژوهش حاضر، ازنظر هدف کاربردی است و ازنظر روش از نوع شبهآزمایشی با طرح پیشآزمون و پسآزمون با گروه کنترل است. جامعه آماری این پژوهش شامل دانشآموزان دختر و پسر 7 تا 12 سال مدارس ابتدایی شهرستان بندرعباس بود که 349 نفر در این طرح شرکت کردند. نمونهگیری در مرحله اول این طرح به شیوه دردسترس و در مرحله دوم تصادفی بود. در مرحله نخست، کودکان 7 تا 12 سال مدارس ابتدایی شهر بندرعباس با استفاده از روش نمونهگیری دردسترس انتخاب شدند. پس از پر شدن پرسشنامهها و تجزیهوتحلیل دادهها برای دانشآموزانی که با توجه به نمره کسبشده در پرسشنامه، خواب آنها دچار مشکل بود، با هماهنگی با مدیر مدرسه و با در اختیار داشتن شمارهای که در پرسشنامه با رضایت خودشان ثبت شده بود، در واتساپ دو گروه تحت عنوان گروه آزمایش و گروه کنترل تشکیل داده شد و دانشآموزان بهصورت تصادفی در دو گروه 30 نفره آزمایش و کنترل قرار داده شدند. جلسه توجیهی برای هر دو گروه برگزار شد و سپس گروه آزمایش تحت 5 جلسه آموزش به مدت یک ماه قرار گرفت. برای حفظ اصول اخلاق پژوهش در پایان جلسات، آموزشها برای گروه کنترل نیز ارائه شد.
ابزار پژوهش
پرسشنامه سنجش کیفیت خواب
پرسشنامه کوتاه سنجش کیفیت خواب در این طرح استفاده شد که رواییسنجی و پایایی آن تأیید شده بود [
18]. این پرسشنامه، شامل 10 پرسش درباره کیفیت خواب، ازجمله مشکل در به خواب رفتن، سردرد صبحهنگام، بیدار شدن هنگام صبح، خوابآلودگی در طول روز، بیدار شدن در نیمهشب و استفاده از داروهای خوابآور و عملکرد روزانه دانشآموزان بود. این پرسشنامه در مقیاس لیکرت و از 1 تا 7 امتیازبندی شده بود که امتیاز کمتر از 24 نشاندهنده کیفیت خوب خواب، 27-25 مشکلات خفیف خواب، 30-28، مشکلات متوسط خواب و بیشتر از 30، مشکلات جدی خواب را نشان میداد [
18]. مطالب آموزشی درباره خواب دوران کودکی بعد از مرور متون گسترده، از رفرنسهای معتبر علمی تهیه شد. مطالب آموزشی در قالب پیامهای نسبتاً کوتاه، تصاویر، کلیپهای آموزشی و نیز پیامهای صوتی تدوین شد و در طی یک ماه در گروه ارسال شد [
19]. این آموزشها در 5 جلسه آموزشی، از طریق گروه واتساپ در اختیار مادران، قرار گرفت. شبها نیز ساعت 10 در گروه، جلسات پرسشوپاسخ برگزار میشد.
پروتکل جلسات آموزشی
جلسه اول: توجیه و آشنایی و ترغیب همکاری؛ آشنایی مدرس و شرکتکنندگان با همدیگر، ارائه قوانین گروه، آشنایی با انواع اختلالات خواب و آشنایی با الگوهای خواب.
جلسه دوم: آشنایی با روشهای مدیریت و کنترل خواب؛ آموزش نحوه ایجاد اختلالات خواب و روشهای مفید جهت کنترل و جلوگیری از آنها و نیز ارائه چندین راهکار به مادران جهت منظم کردن ساعات خواب و بیداری کودکان.
جلسه سوم: آشنایی با استرس و روشهای مدیریت آن؛ آشنایی با نحوه مواجهه با شرایط استرسزا، تأثیر استرس بر کیفیت خواب، آموزش مدیریت و کنترل هیجانات برای مادران و درمورد وجود یا نبود استرس فرزندان، از آنها پرسیده شد و راهکارهای لازم به آنها ارائه شد.
جلسه چهارم: اصول بهداشت خواب آموزش داده شد. مواردی ازجمله داشتن زمان معین برای رفتن به محل خواب، تنظیم نور منزل قبل از خواب، پرهیز از غذاهای پرچرب و حاوی کافئین در شب، داشتن فعالیت بدنی مناسب هنگام روز، عدم استفاده از گوشی و تبلت یک ساعت قبل از خواب.
جلسه پنجم: مشخص کردن مشکلات خواب؛ مشخص کردن ویژگیها و عادات خواب در طول یک ماه گذشته.
یافتهها
از بین 349 دانشآموز که در این طرح شرکت کرده بودند، 156 نفر پسر (44/7 درصد) و 193 نفر دختر (55/3 درصد) بودند. میانگین گروه سنی آنها 1/5±9/7 سال بود.
مطابق
جدول شماره 1 در جمعیت پسران موردمطالعه مشکلات خواب وجود دارد، بهطوریکه دادههای 156 نفر پسر نشان داد در همه گروههای سنی این مشکل وجود دارد، اما آزمون کایدو تفاوت معناداری را بین گروههای سنین مختلف پسران نشان نداد (P=0/519).
با توجه به
جدول شماره 2، مشکلات خواب در گروه دختران نیز در همه سنین وجود دارد که البته در گروه سنی 11 و 12 سال بیشتر است و باتوجه به آزمون کایدو، این اختلاف معنادار است (P=0/001).
بهطورکلی نتایج حاکی از آن است که از بین 349 دانشآموز، 246 دانشآموز (70/5 درصد)، از کیفیت خواب خوب و مناسب برخوردار هستند و 103 دانشآموز (29/5 درصد)، کیفیت خواب نامناسب دارند. در هر دو گروه دختران و پسران، مشکل خواب وجود دارد که البته میزان این فراوانی در دختران بیشتر از پسران است. از میان مؤلفههای مختلف کیفیت خواب، بیشترین نمرهای که کسب شده بود و باعث کاهش کیفیت خواب بود، گزینه مربوط به «سخت بیدار شدن هنگام صبح» و «تکان خوردن در خواب» بود.
نتیجه
جدول شماره 3 نشان میدهد، با توجه به سطح معنادار بودن (0/079)، فرضیه صفر مبنی بر همگونی واریانسها در دو گروه کنترل و آزمایش در سطح 5 درصد، قبول میشود و فرضیه برابری واریانسها تأیید میشود.
باتوجهبه نتایج
جدول شماره 4، ملاحظه میشود سطح معناداری متغیر (گروه تحقیق ضرب در پیشآزمون) برابر با 0/6 است که بزرگتر از 0/050 است و این را نشان میدهد که پیشفرض همگنی شیب رگرسیون رعایت میشود.
همانطور نتایج
جدول شماره 5 نشان میدهد، مقدار f بهدستآمده برای گروهها با درجه آزادی= 1 در سطح P<0/001 معنادار است. بهعبارت دیگر بین اختلاف نمرات پسآزمون (گروهی که آموزشهای بهداشت خواب را دریافت کردند) با گروه کنترل، تفاوت معنادار وجود دارد و باعث بهبود کیفیت خواب شده است. بهطورکلی مشاهدات بیان میکند آموزش بهداشت خواب بر کیفیت خواب دانشآموزان، با اندازه اثر 0/493 تأثیرگذار است (P<0/001).
همانطور که در
جدول شماره 5 ملاحظه میشود، مقدار f بهدستآمده برای گروهها با درجه آزادی=1 در سطح P<0/001 معنادار است. بهعبارت دیگر بین اختلاف نمرات پسآزمون (گروهی که آموزشهای بهداشت خواب را دریافت کردند) با گروه کنترل، تفاوت معنادار وجود دارد و باعث بهبود کیفیت خواب شده است. بهطورکلی، مشاهدات بیان میکند آموزش بهداشت خواب بر کیفیت خواب دانشآموزان، با اندازه اثر 0/493 تأثیرگذار است (P<0/001).
بحث و نتیجهگیری
این پژوهش با هدف بررسی اثربخشی آموزش بهداشت خواب بر کیفیت خواب دانشآموزان ابتدایی انجام شد. نتایج تحلیل دادهها نشان داد نمره کیفیت خواب در گروه پسآزمون نسبت به گروه پیشآزمون کاهش یافته است که این نتیجه حاکی از بهترشدن کیفیت خواب در دانشآموزان پس از دریافت آموزشهای بهداشت خواب است. یافتههای این پژوهش نشان داد آموزش بهداشت خواب باعث بهبود کیفیت خواب دانشآموزان شده است. ازآنجاکه خواب در کودکان عاملی مهم در سلامت جسمی و روانی آنهاست، باید به این عامل توجه بیشتری شود. خواب ناکافی هم بر سلامت جسم ازجمله میزان رشد کودک و هم بر خلقوخوی، قدرت تفکر، حافظه و به دنبال آن عملکرد تحصیلی آنها بسیار مؤثر است.
نتایج مطالعه فالون و همکاران نشان داد معمولاً زمان خواب کودکان برحسب ساعات رفتن به مدرسه، تنظیم نمیشود و آنها مطابق با فرهنگ و نیز عادت خواب خانواده و نیز بدون درنظر گرفتن زمان مناسب میخوابند و اغلب دچار درجاتی از کمخوابی هستند [
20]. براون و همکاران تأثیر آموزش بهداشت خواب را بر افراد با میانگین سنی 19/52 نشان داد. محتوای این آموزشها درمورد اهمیت مشکلات خواب و تأثیر آن بر خلقوخوی و عملکرد تحصیلی، دستورالعمل بهداشت خواب، دستورالعمل کنترل محرکها و اطلاعاتی درباره مواد حاوی کافئین بود و نتایج نشان داد در گروه آزمایش بهطور قابلتوجهی، کیفیت خواب و رفتارهای بهداشت خواب در 6 هفته بعد از مداخله بهبود یافته بود [
21]. این نتیجه با یافتههای ما همخوان است. نتایج مطالعه کین و همکاران تحت عنوان«مداخله انگیزشی مبتنی بر مدرسه برای مشکلات خواب نوجوانان» بر روی 104 نوجوان انجام شد و نشان داد در گروه آزمایش، دانش خواب، نسبت به قبل از مداخله افزایش یافته و تفاوت معناداری بین دو اندازهگیری وجود داشت [
22].
در مطالعه زوپانس، استراتژی خواب و مداخله بهداشت خواب بر روی کودکان مبتلا به لوسمی انجام شد. نتایج نشان داد مداخله آموزشی در زمینه بهداشت خواب بر میزان کیفیت خواب و کاهش خوابآلودگی روزانه مؤثر است. در مطالعه ما نیز بعد از مداخله تفاوت معناداری بین گروه کنترل و آزمایش مشاهده شد که از تأثیر مثبت مداخله آموزش بهداشت خواب حمایت میکند [
23]. این نتایج نیز با نتایج طرح ما همگرایی دارد. درواقع کودکان درک درستی از نیاز به خواب ندارند و برنامه خواب آنها بسیار تابع برنامه خانواده است و از آنها الگو میگیرند [
24]. بدینترتیب شاید با بررسیهای بیشتر در سطح جامعه و موقعیتهای مختلف، بتوان مشکلات و عادات ناصحیح خواب را شناسایی و برای آن برنامهریزی کرد و نیز نسبت به رفع مشکلات اقدام کرد تا به این طریق بتوان کودکان و نوجوانان را به سطح بالاتری از سلامت جسمی و روانی و اجتماعی رساند و آیندهای بهتر را برای آنان ساخت.
اهداف کاربردی تحقیق
ایجاد راهکارهای مناسب آموزشی برای تدوین مداخلات آموزشی درباره بهداشت خواب؛ سنجش تأثیر برنامههای آموزش بهداشت خواب بر اساس روشهای آموزش ترکیبی، در مقایسه با عدم آموزش و یا آموزش به روش سنتی در گروه دانشآموزان گروه کنترل؛ کمک به حفظ و ارتقای سلامت دانشآموزان ازطریق ایجاد عادات صحیح خواب.
موضوع خواب بهعنوان عاملی مهم و تأثیرگذار در سلامت کودکان باید مورد توجه قرار گیرد و درصورت نیاز، جلسات آموزشی درزمینه اهمیت خواب کافی در سطح مدارس برای اولیا و مربیان برگزار شود تا راهکارهای مناسب درزمینه بهداشت خواب به خانوادهها آموزش داده شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.PMU.REC.1400.130 از دانشگاه پیام نور است.
حامی مالی
این پژوهش هیچگونه کمک مالی از سازمانیهای دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
نمونهگیری و نگارش مقاله: زهرا معلمزادگان؛ ویرایش پروپوزال: حسین زارع؛ بررسی نهایی مقاله: اکرم ملکزاده.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.