دوره 10، شماره 1 - ( بهار 1402 )                   جلد 10 شماره 1 صفحات 47-36 | برگشت به فهرست نسخه ها

XML English Abstract Print

Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Jaberhashemi S A, Amiri Z, Norouzi M, Shahi M. Epidemiological Factors and Indicators Related to Venomous Bites and Stings in High-risk Areas of Southern Iran. J Prevent Med 2023; 10 (1) :36-47
URL: http://jpm.hums.ac.ir/article-1-639-fa.html
جابرهاشمی عقیل، امیری زهرا، نوروزی مجتبی، شاهی مهران. عوامل و شاخص‌های اپیدمیولوژیک مرتبط با گزش‌ها و نیش‌زدگی‌های زهرآگین در مناطق پر‌خطر جنوب ایران. طب پیشگیری. 1402; 10 (1) :36-47

URL: http://jpm.hums.ac.ir/article-1-639-fa.html

عوامل و شاخص‌های اپیدمیولوژیک مرتبط با گزش‌ها و نیش‌زدگی‌های زهرآگین در مناطق پر‌خطر جنوب ایران
عقیل جابرهاشمی1 ، زهرا امیری2 ، مجتبی نوروزی3 ، مهران شاهی* 4
1- مرکز تحقیقات بیماریهای عفونی و گرمسیری، پژوهشکده سلامت هرمزگان، دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران.
2- مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی در ارتقاء سلامت، پژوهشکده سلامت هرمزگان، دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران.
3- گروه آمار زیستی و اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت عمومی، دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان، کرمان، ایران.
4- گروه حشره شناسی پزشکی و کنترل ناقلین، مرکز تحقیقات بیماری‌های عفونی و گرمسیری، دانشکده بهداشت، پژوهشکده سلامت هرمزگان، دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران.
واژه‌های کلیدی: شاخص‌های اپیدمیولوژیک، گزش و نیش‌زدگی، عقرب‌زدگی، ایران
متن کامل [PDF 4188 kb]   (640 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (1137 مشاهده)
متن کامل:   (668 مشاهده)
مقدمه
از گذشته‌های دور، گزش و نیش‌زدگی ناشی از جانوران زهرآگین یکی از اورژانس‌های شایع آسیب‌ها و مسمومیت‌ها محسوب می‌شود. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت گزش و نیش‌زدگی یکی از علت‌های مهم مسمومیت و مرگ‌و‌میر در جهان است [1]. برخلاف کشورهای توسعه‌یافته که علت مهم مسمومیت، داروهای خانگی است، در کشورهای در حال توسعه یکی ‌از علت‌های اصلی مسمومیت، گزش و نیش‌زدگی جانوران زهرآگین است [2، 3]. برآوردهای جهانی نشان می‌دهد بیش از 5/4 میلیون نفر در سال توسط مارها گزیده می‌شوند. مرگ و ناتوانی ناشی از مارگزیدگی در کشورهای با درآمد بالا بسیار نادر است و مشکل اصلی مربوط به کشورهای با درآمد کم و متوسط است [1]. این مصدومیت‌ها نه‌تنها به شکل مستقیم باعث آسیب جسمانی به فرد قربانی شده، بلکه به‌صورت غیرمستقیم، باعث ایجاد واکنش‌های آلرژیک شدید و گاه عفونت‌های خطرناک ثانویه می‌‌شود. همچنین باعث ایجاداختلالات روحی، روانی و افزایش هزینه‌های اقتصادی می‌شود [4]. بر‌اساس برآورد سازمان جهانی بهداشت، سالیانه بیش از 2000 مورد مرگ به علت گزش و نیش‌زدگی ناشی از جانوران زهرآگین رخ می‌دهد [5]. در ایران گزش و نیش‌زدگی‌های ناشی از عقرب و مار از مواجهات جدی و کشنده با جانوران است [6، 7]. ایران با ثبت سالیانه حدود 250 هزار مورد گزش و نیش‌زدگی جانوران زهری بعد از مکزیک رتبه دوم را در جهان دارد که 50 هزار مورد از این گزش و نیش‌زدگی‌ها توسط عقرب بوده که منجر به فوت حدود پنجاه نفر در سال می‌شود [8]. متأسفانه آمار دقیقی از تلفات یا به‌طورکلی از حوادث مارگزیدگی در ایران وجود ندارد [9]. با‌توجه‌به اینکه موارد مرگ‌ومیر و صدمات ناشی از گزش و نیش‌زدگی جانوران زهرآگین در کشور ما، به‌خصوص در مناطق گرمسیر جنوبی بسیار بالا بوده و تاکنون هیچ تحقیقی درزمینه گزش و نیش‌زدگی جانوران زهری در مناطق پر‌خطر جنوبی از جمله بشاگرد انجام نشده است، در این مطالعه به بررسی اپیدمیولوژیک گزش و نیش‌زدگی جانوران زهری در بیماران مراجعه‌کننده به بیمارستان این شهرستان پرداخته‌ایم تا علل مهم بروز آسیب‌ها، صدمات و مرگ‌ومیر ناشی از جانورگزیدگی را شناسایی کنیم. نتایج با به‌کارگیری راهکارهای اساسی می‌تواند توسط مجریان بخش بهداشت و درمان در جهت ارتقای آگاهی و سطح سلامت ساکنین این نواحی به‌منظور پیشگیری و کاهش موارد گزش و نیش‌زدگی ها به کار برده شود.

مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر از نوع توصیفی‌تحلیلی بوده و جامعه مورد‌مطالعه جمعیت بیماران نیش‌خورده و گزیده‌شده توسط جانوران زهرآگین شامل، مار، صدپا و عقرب بوده که در طی سال‌های 1398 تا 1399 به بیمارستان بقیه‌الله الاعظم بشاگرد مراجعه کرده اند. در این تحقیق به روش سرشماری کلیه بیماران نیش‌خورده و گزیده‌شده در طول 1 سال که به این بیمارستان مراجعه کرده بودند بررسی شدند. با بررسی متون، چک‌لیست مورد نیاز جهت بررسی عوامل و شاخص‌های اپیدمیولوژیک مرتبط با گزش و نیش‌زدگی‌های زهرآگین تهیه شد و جمع‌آوری داده‌ها با استفاده از این چک‌لیست که حاوی متغیرهایی مانند سن، جنس، شغل، سطح تحصیلات، نوع گزش و نیش‌زدگی، سابقه گزش و نیش‌زدگی قبلی، تعداد گزش و نیش در بدن، فاصله زمانی گزش و نیش تا مراجعه به بخش اورژانس، منطقه گزش و نیش، علائم اولیه در زمان گزش و نیش، علائم در زمان مراجعه، اقدامات درمانی سنتی و سرم درمانی انجام‌شده، نتایج اقدامات درمانی و مدت‌زمان بستری بود از سیستم اطلاعات بیمارستانی استخراج شد. داده‌ها وارد نرم‌افزار اکسل 2013 شد و متغیرها از‌لحاظ صحت اطلاعات چک شد. درصورت هم‌خوان نبودن با مراجعه به پرونده پزشکی بیمار، اصلاحات لازم انجام شد. داده‌ها با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 19 مورد تجزیه‌وتحلیل آماری قرار گرفتند. جهت آنالیز توصیفی فراوانی مطلق و نسبی، میانگین و انحراف معیار محاسبه شد. جهت بررسی ارتباط بین متغیرها از آزمون کای‌اسکوئر در سطح معناداری α=0/05 استفاده شد. 

یافته‌ها
نتایج این مطالعه نشان داد مجموعاً 201 مورد گزش و نیش‌زدگی ناشی از جانوران زهرآگین در طی 1 سال گزارش شده که از این تعداد 75 نفر (37 درصد) مرد و 126 نفر (63 درصد) زن بودند. 
میانگین سنی قربانیان 1/3±‌27 بود. یک مورد مرگ به دلیل عقرب‌گزیدگی رخ داد که به دلیل کافی نبودن موارد، روابط آن با سایر متغیر‌ها بررسی نشد. گروه سنی زیر 10 سال بیشترین موارد گزش و گروه سنی بالای 60 سال کمترین موارد گزش را به خود اختصاص دادند (5/6 درصد). نتایج آزمون x2 بیانگر وجود اختلاف معنی‌دار بین توزیع مدت‌زمان بستری در قربانیان مورد مطالعه بر حسب جنس نبود (P=0/55, Degree of freedom (df)=1,X2=41). اما بیانگر وجود اختلاف معنی‌دار بین توزیع مدت‌زمان بستری در قربانیان مورد‌مطالعه بر‌حسب گروه سنی بود (P<0/001, Degree of freedom(df)=6,X2=201). جدول شماره 1 فراوانی گزش و نیش‌زدگی‌ها برحسب گروه بندی‌های بررسی‌شده را نشان می‌دهد.







از‌نظر تعداد موارد مصدومین، 90 درصد مربوط به عقرب‌زدگی بوده و از بین گونه‌های عقرب بیشترین نیش‌زدگی مربوط به عقرب مزوبوتوس میرشمسی بود. اکثر گزش و نیش‌زدگی‌ها در طول روز رخ داده و 80 درصد قربانیان گزش و نیش‌زدگی را خطرناک تلقی کردند. نتایج آزمون X2 بیانگر وجود اختلاف معنی‌دار بین توزیع مدت‌زمان بستری در قربانیان مورد‌مطالعه بر حسب نوع گزش و نیش‌زدگی بود (P<0/001,Degree of freedom(df)=4, X2=22/4). جدول شماره 2 نتایج فراوانی نوع گزش و نیش‌زدگی برحسب گونه، زمان گزش و نیش‌زدگی، سابقه قبلی گزش و نیش‌زدگی، نوع گزش و نیش‌زدگی قبلی و نظر بیمار در خصوص خطرناک بودن گزش و نیش‌زدگی را نشان می‌دهد.



بر‌اساس نتایج مشخص شد اکثر قربانیان (81/5 درصد) 1 بار مورد گزش و نیش‌زدگی قرار گرفته‌اند. بیشترین ناحیه گزش و نیش‌زدگی (44 درصد) در دست بود. همچنین 96 درصد موارد گزش و نیش‌زدگی داخل اماکن مسکونی در روستا رخ داده بود. نتایج آزمون X2 بیانگر وجود اختلاف معنی‌دار بین توزیع مدت‌زمان بستری در قربانیان مورد‌مطالعه بر حسب تعداد گزش و نیش‌زدگی در بدن بود (P<0/001,Degree of freedom(df)=2,X2=16/7). همچنین نتایج آزمون X2 بیانگر وجود اختلاف معنی‌دار بین توزیع مدت‌زمان بستری در قربانیان مورد‌مطالعه برحسب ناحیه گزش و نیش‌زدگی بود (P<0/001,Degree of freedom(df)=4,X2=22/05). جدول شماره 3 نتایج مربوط به تعداد گزش و نیش‌زدگی در بدن، ناحیه گزش و نیش‌زدگی، منطقه گزش و نیش‌زدگی و مکان گزش و نیش‌زدگی را نشان می‌دهد.





در این تحقیق میانگین فاصله زمانی گزش و نیش‌زدگی تا مراجعه به بیمارستان 5/3±‌2 ساعت به دست آمد. میانگین تعداد آنتی ونوم تزریق‌شده 3/1±‌1 تعیین شد. 70 درصد قربانیان درد در محل گزش و نیش‌زدگی را به‌عنوان علت مراجعه خود بیان کردند و فقط 10 در صد از آن‌ها اقدامات درمانی سنتی انجام داده بودند. در این مطالعه 68 درصد قربانیان سابقه دریافت سرم ضد عقرب را گزارش کردند. همچنین 65 درصد از موارد نیاز به ارجاع داشتند. جدول شماره 4 نتایج فاصله زمانی گزش و نیش‌زدگی تا مراجعه به بیمارستان، اقدامات درمانی سنتی، علت مراجعه بیمار، اطلاعات مربوط به سابقه و تزریق سرم، نتیجه آزمایش (ادرار و خون) و ارجاع به مراکز تخصصی را نشان می‌دهد.





براساس نتایج، بیشترین فراوانی گزش و نیش‌زدگی در ساعت 22 شب اتفاق افتاد. تصویر شماره 1 فراوانی گزش و نیش‌زدگی را بر حسب ساعات شبانه‌روز نشان می‌دهد. 



نتایج این مطالعه نشان داد بیشترین فراوانی گزش و نیش‌زدگی در تیر ماه اتفاق افتاد. تصویر شماره 2 فراوانی گزش و نیش‌زدگی را بر حسب ماه‌های سال نشان می‌دهد. 




در این بررسی بیشترین علائم مشاهده‌شده در بیماران به ترتیب درد، سوزش و نکروز بود. تصویر شماره 3 فراوانی علائم گزارش‌شده در قربانیان را نشان می‌دهد.




بحث و نتیجه‌گیری
گزش و نیش‌زدگی‌ها بخصوص عقرب‌گزیدگی در فصول گرم سال یکی از مهم‌ترین مشکلات مهم بهداشتی‌درمانی است که هر ساله هزینه‌های هنگفتی را به سیستم خدمات بهداشتی و درمانی تحمیل می‌کند. این مطالعه به بررسی اپیدمیولوژیک گزش و نیش‌زدگی جانوران زهری در بیماران مراجعه‌کننده به تنها بیمارستان موجود در شهرستان بشاگرد پرداخته است. در این مطالعه درصد گزش و نیش‌زدگی در زنان بیشتر از مردان بود. که با مطالعاتی همخوانی دارد [10-14]، اما مطالعات دیگری این یافته را نقض می‌کنند [2، 15-17]. این احتمال وجود دارد که شرایط و محل زندگی متفاوت بیماران، زمان بررسی و تفاوت‌های فرهنگی، دلایل اصلی این عدم شباهت باشد [18]. به نظر می‌رسد زنان و کودکان به دلیل حضور بیشتر در منازل مسکونی بیشتر در معرض گزش و نیش‌زدگی قرار دارند.
میانگین سنی بیماران در این مطالعه 26 سال بود. در یک مطالعه 5 ساله در عربستان سعودی، سن متوسط افراد 23 سال و در مطالعه‌ای در برزیل نیز 6/33 سال بوده است [19، 20]. همچنین میانگین سنی بیماران در مطالعه خادم رضاِییان و همکاران 30 سال گزارش شد [21]. بیشترین موارد گزش و نیش‌زدگی در کودکان زیر 10 سال است که مطالعه پیپل‌زاده و همکاران [22] با یافته‌های این مطالعه هم‌خوانی دارد و مطالعاتی آن را نقض می‌کنند [16، 23]. از علل فراوانی زیاد گزش و نیش‌زدگی در این سنین می‌توان به فعال بودن بیشتر افراد در سنین فوق و رفتارهای کنجکاوی و خطرپذیری آن‌ها نظیر بلند کردن سنگ و اشیا بدون پوشیدن دستکش، عدم بازرسی لباس، کفش و حوله قبل از پوشیدن، پابرهنه راه رفتن یا عدم پوشیدن کفش‌های مناسب اشاره کرد [24]. اجرای برنامه‌های آموزشی برای آگاه کردن مردم از اهمیت دریافت اقدامات درمانی به دنبال گزش و نیش‌زدگی در کاهش این تأخیر در مراجعه و پیامدهای آن موثر باشد.
در مطالعه حاضر بیشترین گزش و نیش‌زدگی‌ها مربوط به عقرب‌ها بود که با مطالعه جلالی و همکاران هم‌خوانی دارد [25]. همچنین در این مطالعه بیشترین موارد عقرب‌زدگی متعلق عقرب M. mirshamsii بود که با مطالعه پیپل‌زاده و همکاران هم‌خوانی دارد [22]. 
دست‌ها و پاها بیشترین محل گزش و نیش‌زدگی در بدن مصدومین بودند که با مطالعات السعدون و همکاران و فیروزیان و همکاران هم‌خوانی دارد [26، 27]. این یافته شاید به این دلیل باشد که اندام در بیشتر فعالیت‌های دستی و حرکتی استفاده می‌شوند و از این رو بیشتر در معرض گزش و نیش‌زدگی فرار می‌گیرند و گزش و نیش‌زدگی در دیگر قسمت‌های بدن مانند سر و گردن در زمان استراحت و خواب اتفاق می‌افتد [22]. موارد نیش‌خوردگی و گزیدگی در ناحیه سر و گردن کمتر بود که همین می‌تواند دلیلی برای موارد کم اعزام‌ها و تلفات باشد. طبق مطالعات، گزش و نیش‌زدگی سر و گردن خطرناک‌تر از اندام‌های دست و پاست.
تحقیق حاضر نشان داد بیشترین فراوانی بیماران دچار نیش‌خوردگی و گزش‌شده در مناطق روستایی سکونت داشتند که مطالعه نظری و همکاران [28] با نتایج مطالعه ما هم‌خوانی دارد. از عوامل اثرگذار بر گزش و نیش‌زدگی در روستا می‌توان به قدیمی بودن منازل، عدم بهسازی اماکن، خوابیدن و استراحت کردن در محیط‌های باز و عدم استفاده از تختخواب اشاره کرد.
در این مطالعه 28 درصد افراد تا 3 ساعت بعد از گزش و نیش‌زدگی به اورژانس مراجعه کرده‌اند. نتایج مطالعه رحیمی و همکاران نشان داد 65/8 درصد بیماران تا 3 ساعت بعد از گزش و نیش‌زدگی به بیمارستان مراجعه کرده بودند [17]. از علل تأخیر می‌تواند دوری روستاها از مرکز شهرستان بشاگرد، نامناسب بودن راه‌های روستایی، در دسترس نبودن وسیله نقلیه، ناآگاهی از اهمیت دریافت هر‌چه سریع‌تر درمان و مشکلات مالی روستاییان باشد.
در این مناطق بررسی نمودار گزش و نیش‌زدگی براساس ماه‌های سال نشان می‌دهد که بیشترین موارد در ۶ ماهه اول سال رخ داده و پیک شیوع آن در تیر ماه بوده است. به دلیل ایجاد شرایط مناسب فعالیت جانوران زهرآگین، گز‌ش و نیش‌زدگی‌ها عمدتاً در فصل تابستان اتفاق می‌افتد. این جانوران در فصول سرد غیر‌فعال بوده و به خواب زمستانی فرو می‌روند. یافته‌های مطالعات دیگران هم این موضوع را تأیید می‌کنند [17، 21، 29]. از نکات مهم، تمایل جانوران زهرآگین به منازل مسکونی است که پناهگاه خنک‌تری در فصول تابستان هستند. از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به تکمیل نبودن تعدادی از پرونده‌ها و عدم امکان استخراج داده از آن‌ها و عدم تشخیص عامل گزش و نیش‌زدگی در برخی از بیماران اشاره کرد.
یافته‌های مطالعه نشان داد بیشترین موارد گزش و نیش‌زدگی توسط عقرب‌ها در اماکن انسانی مناطق روستایی در فصل تابستان اتفاق می‌افتد. در نتیجه آموزش محافظت فردی از‌طریق رسانه‌های عمومی، به‌ویژه در مناطق روستایی می‌توانند از عوامل مؤثر در کاهش موارد گزش و نیش‌زدگی‌های زهرآگین باشند. بنابراین این مطالعه با بررسی عوامل مرتبط با گزش و نیش‌زدگی‌های زهرآگین در بیماران نیش‌خورده و گزیده‌شده به‌منظور کشف راهکارهای اساسی پیشگیری از بروز و کاهش آسیب‌ها، صدمات و مرگ‌ومیر ناشی از گزش و نیش‌زدگی جانوران سمی در ساکنین این منطقه (بشاگرد) انجام شد. همچنین می‌توان از نتایج جهت آموزش و بازآموزی پرسنل بخش بهداشت و درمان استفاده کرد.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.HUMS.REC.1399.568 از دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان است.

حامی مالی
این مطالعه با حمایت مالی معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان انجام شد.

مشارکت نویسندگان
پروپوزال و بازبینی نسخه اصلی مقاله: سیدعقیل جابرهاشمی؛ تهیه نسخه اصلی مقاله: زهرا امیری؛ آنالیز داده‌ها: مجتبی نوروزی: مشاوره در طراحی مطالعه، نظارت بر انجام پژوهش و بازبینی نسخه نهایی مقاله: مهران شاهی.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان که حمایت مالی این طرح را به عهده داشتند و همچنین از همکاری جناب آقای علی زارعی از کارکنان واحد مدارک پزشکی بیمارستان بقیه الله الاعظم (عج) بشاگرد صمیمانه تشکر و قدردانی می‌کنند.

  1. World Health Organization (WHO). Animal bites [Internet]. 2018 [Updated 2018 February 5]. Available from: [Link]
  2. Dehghani R, Fathi B, Aboo-Saaidi Z, Jalalati A, Ramezani M, Nohi M. Epidemiology of poisonings in Shahid Beheshti Hospital in Kashan, Iran. Int J Med Toxicol Forensic Med. 2015; 5(3):144-50. [DOI:10.22037/ijmtfm.v5i3(Summer).7578]
  3. Kashef S, Harati H. [Annual survey of acute poisoning in children admitted to the emergency ward of Shiraz Namazi Hospital (Persian)]. J Yazd Univf Med Sci. 2002; 10(2):42-6. [Link]
  4. Beck RJ, Rahm SJ, Pollak AN. Intermediate emergency care and transportation of the sick and injured. Burlington: Jones & Bartlett Learning; 2004. [Link]
  5. Moradi M, Ghaemi K, Mehrpour O. A hospital base epidemiology and pattern of acute adult poisoning across Iran: A systematic review. Electron Physician. 2016; 8(9):2860-70. [DOI:10.19082/2860] [PMID] [PMCID]
  6. Alavi SM, Alavi L. Epidemiology of animal bites and stings in Khuzestan, Iran, 1997-2006. J Infect Public Health. 2008; 1(1):51-5. [DOI:10.1016/j.jiph.2008.08.004] [PMID]
  7. Hon KL, Fu CC, Chor CM, Tang PS, Leung TF, Man CY, et al. Issues associated with dog bite injuries in children and adolescents assessed at the emergency department. Pediatr Emerg Care. 2007; 23(7):445-9. [DOI:10.1097/01.pec.0000280509.67795.a9] [PMID]
  8. Gheshlaghi F, Yaraghi A, Hashemi ES. [An epidemiological study on scorpionism in Isfahan province (Persian)]. J Isfahan Med Sch. 2011; 28(114):885-91. [Link]
  9. Besharat M, Abbasi F. [Snakebite in Iran: Diagnosis, treatment and prevention (Persian)]. J Med Counc Iran. 2009; 27(1):63-76. [Link]
  10. Khan A, Al-Kathiri WH, Balkhi B, Samrkandi O, Al-Khalifa MS, Asiri Y. The burden of bites and stings management: Experience of an academic hospital in the Kingdom of Saudi Arabia. Saudi Pharm J. 2020; 28(8):1049-54. [DOI:10.1016/j.jsps.2020.07.004] [PMID] [PMCID]
  11. Ozkan O, Adigüzel S, Yakiştiran S, Cesaretli Y, Orman M, Karaer KZ. Androctonus crassicauda (Olivier 1807) scorpionism in the Sanliurfa provinces of Turkey. Turkiye Parazitol Derg. 2006; 30(3):239-45. [PMID]
  12. Forrester MB, Stanley SK. Epidemiology of scorpion envenomations in Texas. Vet Hum Toxicol. 2004; 46(4):219-21. [PMID]
  13. Ozkan O, Uzun R, Adiguzel S, Cesaretli Y, Ertek M. Evaluation of scorpion sting incidence in Turkey. J Venom Anim Toxins Incl Trop Dis. 2008; 14(1):128-40. [DOI:10.1590/S1678-91992008000100010]
  14. Shahi M, Habibi-Masour R, Salehi M, Ghasemi-Nang M, Rafizad E, Abbasi M, et al. Scorpions and scorpionism in Roudan county, southern Iran. J Arthropod Borne Dis. 2019; 13(4):353. [DOI:10.18502/jad.v13i4.2231]
  15. Anil A, Singh S, Bhalla A, Sharma N, Agarwal R, Simpson ID. Role of neostigmine and polyvalent antivenom in Indian common krait (Bungarus caeruleus) bite. J Infect Public Health. 2010; 3(2):83-7. [DOI:10.1016/j.jiph.2010.01.002] [PMID]
  16. Bagheri M, Alipour H, Keshawarz A. Epidemiological study of scorpion-sting in patients referred to medical centers of Shiraz, south-west of Iran. J Health Sci Surveill Syst. 2021; 9(2):105-10. [DOI:10.30476/jhsss.2020.87847.1125]
  1. Rahimi M, Shadnia S, Mirzaei Nasab R, Soltaninejad K. Scorpion Stings in Tehran province, Iran: A seven-year hospital-based study. Int J Med Toxicol Forensic Med. 2020; 10(4):30274. [DOI:10.32598/ijmtfm.v10i4.30274]
  2. Ozköse Z, Ayoglu F. Etiological and demographical characteristics of acute adult poisoning in Ankara, Turkey. Hum Exp Toxicol. 1999; 18(10):614-8. [DOI:10.1191/096032799678839446] [PMID]
  3. Al-Asmari AK, Al-Saif AA. Scorpion sting syndrome in a general hospital in Saudi Arabia. Saudi Med J. 2004; 25(1):64-70. [PMID]
  4. Jarrar BM, Al-Rowaily MA. Epidemiological aspects of scorpion stings in Al-Jouf province, Saudi Arabia. Ann Saudi Med. 2008; 28(3):183-7. [DOI:10.5144/0256-4947.2008.183] [PMID] [PMCID]
  5. Khadem-Rezaiyan M, Moallem SR, Afshari R. Epidemiology of snake, spider and scorpion envenomation in Mashhad, Khorasan Razavi, Iran (2004-2011). Iran J Toxicol. 2018; 12(1):27-31. [DOI:10.29252/arakmu.12.1.27]
  6. Pipelzadeh MH, Jalali A, Taraz M, Pourabbas R, Zaremirakabadi A. An epidemiological and a clinical study on scorpionism by the Iranian scorpion Hemiscorpius lepturus. Toxicon. 2007; 50(7):984-92.[DOI:10.1016/j.toxicon.2007.07.018] [PMID]
  7. Bouaziz M, Bahloul M, Kallel H, Samet M, Ksibi H, Dammak H, et al. Epidemiological, clinical characteristics and outcome of severe scorpion envenomation in South Tunisia: Multivariate analysis of 951 cases. Toxicon. 2008; 52(8):918-26. [DOI:10.1016/j.toxicon.2008.09.004] [PMID]
  8. Jahan S, Mohammed Al Saigul A, Abdul Rahim Hamed S. Scorpion stings in Qassim, Saudi Arabia--a 5-year surveillance report. Toxicon. 2007; 50(2):302-5. [DOI:10.1016/j.toxicon.2007.03.013] [PMID]
  9. Jalali A, Savari M, Dehdardargahi S, Azarpanah A. The pattern of poisoning in southwestern region of iran: Envenoming as the major cause. Jundishapur J Nat Pharm Prod. 2012; 7(3):100-5. [DOI:10.17795/jjnpp-3504] [PMID] [PMCID]
  10. Al-Sadoon MK, Jarrar BM. Epidemiological study of scorpion stings in Saudi Arabia between 1993 and 1997. J Venom Anim Toxins Incl Trop Dis. 2003; 9(1):54-64. [DOI:10.1590/S1678-91992003000100003]
  11. Firooziyan S, Sadaghianifar A, Rafinejad J, Vatandoost H, Bavani MM. Epidemiological characteristics of scorpionism in West Azerbaijan province, northwest of Iran. J Arthropod Borne Dis. 2020; 14(2):193-201. [DOI:10.18502/jad.v14i2.3738] [PMID] [PMCID]
  12. Kamali K. Identification of important scorpion in Khuzestan. Scientific Journal in Agriculture, Chamran University Ahvaz. 1984; 1:34-5. [Link]
  13. Nazari M, Hajizadeh M. Faunistic study on scorpions and the epidemiology of scorpionism in bam, southeast of Iran. Glob J Health Sci. 2016; 9(2):177. [DOI:10.5539/gjhs.v9n2p177]
  14. Adiguzel S, Ozkan O, Inceoglu B. Epidemiological and clinical characteristics of scorpionism in children in Sanliurfa, Turkey. Toxicon. 2007; 49(6):875-80. [DOI:10.1016/j.toxicon.2006.12.012] [PMID]

 
نوع مطالعه: پژوهشي | موضوع مقاله: حشره شناسی پزشکی
دریافت: 1401/3/20 | پذیرش: 1402/1/20 | انتشار: 1402/4/10
ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA
ارسال پیام به نویسنده مسئول

بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به طب پیشگیری می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2025 CC BY-NC 4.0 | Journal of Preventive Medicine

Designed & Developed by : Yektaweb