دوره 11، شماره 2 - ( تابستان 1403 )
جلد 11 شماره 2 صفحات 121-108 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Hemayatkhah M, Masjedi M, Shahabi N, Abbaszadeh S. Knowledge and Attitude of School Students With and Without Education Based on the Prevention Against Tobacco Dependence Project During the COVID-19 Pandemic in Varamin, Iran. J Prevent Med 2024; 11 (2) :108-121
URL: http://jpm.hums.ac.ir/article-1-769-fa.html
URL: http://jpm.hums.ac.ir/article-1-769-fa.html
حمایت خواه مجتبی، مسجدی محمدرضا، شهابی ناهید، عباس زاده شاهین. سنجش سطح آگاهی و نگرش دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار نسبت به مصرف دخانیات در دوران همه‌گیری کرونا در ورامین. طب پیشگیری. 1403; 11 (2) :108-121
مجتبی حمایت خواه*1 
، محمدرضا مسجدی2 ، ناهید شهابی3 ، شاهین عباس زاده4
، محمدرضا مسجدی2 ، ناهید شهابی3 ، شاهین عباس زاده4
1- گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
2- گروه بیماری های ریه، مرکز تحقیقات کنترل دخانیات (جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران)، تهران، ایران.
3- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی در ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، پژوهشکده سلامت هرمزگان، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان،بندرعباس، ایران.
4- مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران.
2- گروه بیماری های ریه، مرکز تحقیقات کنترل دخانیات (جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران)، تهران، ایران.
3- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی در ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، پژوهشکده سلامت هرمزگان، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان،بندرعباس، ایران.
4- مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران.
متن کامل [PDF 5713 kb]
(398 دریافت)
| چکیده (HTML) (1068 مشاهده)
متن کامل: (437 مشاهده)
مقدمه
استعمال دخانیات در میان نوجوانان موضوع نگران‌کننده‌ای است که در سطح جهانی توجه بسیاری از متولیان در حوزه‌های مختلف اعم از بهداشت و سلامت تا جامعه‌شناسان را به خود جلب کرده است. اهمیت این موضوع بیش از هر چیز به دلیل گرایش روز‌افزون بسیاری از نوجوانان به مصرف مواد دخانی است و نتایج تحقیقات پیشین نیز حاکی از این است که غالب مصرف‌کنندگان دخانیات، از سن کمتر از 18 سال استعمال آن را آغاز می‌کنند [1-3].
نوجوانان به دلیل ماهیت پویای مغز در حال رشدشان، در برابر مصرف مواد آسیب‌پذیر هستند [4]. سن اولین مصرف سیگار یک عامل خطر مهم برای وابستگی به نیکوتین است، به‌طوری‌که اکثر بزرگسالان سیگاری قبل از سن 18 سالگی سیگار کشیدن را شروع می‌کنند [5]. نوجوانان به‌دلیل رشد مغزی، لذت بیشتری از نیکوتین را تجربه می‌کنند که آن‌ها را بیشتر مستعد اعتیاد می‌کند. میزان مصرف مواد در بین نوجوانان با برخی روندهای قابل‌توجه، مانند کاهش مصرف سیگار و افزایش مصرف سیگار الکترونیکی و ماری‌جوانا نسبتاً ثابت مانده است. ویژگی‌های هیجان‌طلبی و ریسک‌پذیری مغز نوجوان، آن‌ها را مستعد مصرف مواد مخدر می‌کند و این بر اهمیت تلاش‌های پیشگیرانه برای این گروه سنی تأکید می‌کند [4، 6].
گرایش به رفتارهای پرخطر، گرایش به تنهایی و فقدان همبستگی اجتماعی، کاهش مسئولیت اجتماعی، کاهش هویت، کاهش سرمایه اجتماعی، کاهش برنامه‌ریزی، کاهش نشاط و شادابی، بی‌اعتمادی، گرایش به فردگرایی، گرایش به اعتیاد اینترنتی، کاهش امید به آینده، استفاده از ماهواره، بازی‌های رایانه‌ای، تلفن همراه و اینترنت و غیره می‌تواند باعث بروز انواع آسیب‌های اجتماعی جدید در کشور شود [7]. همچنین در بازه سنی نوجوانی، گروه همسالان و زندگی با خانواده سیگاری در تصمیمات نوجوانان تأثیرگذارند. در بسیاری از اوقات استعمال دخانیات و سوء‌مصرف مواد مخدر در نوجوانان نماد رسیدن به دوران بزرگسالی و یا ارضای نیاز به هیجان است [8].
طرح پیشگیری از وابستگی به دخانیات (پاد) مبتنی بر روش اقدام‌پژوهی به‌عنوان یک پروژه مداخله‌ای مشارکتی، بر پیشگیری از مصرف دخانیات از دوران کودکی و نوجوانی تمرکز دارد. این طرح در 4 فاز (پایلوت، مدرسه عاری از دخانیات، محله عاری از دخانیات، شهر عاری از دخانیات) در شهرستان ورامین (منطقه آزمایشی) به‌منظور کاهش گرایش به مصرف دخانیات در نسل‌های آینده و همچنین تحقق رفتارهای ضد دخانی انجام شده است [1 ,2]. مطالعات فاز اول طرح پاد حاکی از آن است که مصرف قلیان به نسبت به سیگار در دانش‌آموزان مقطع پایه هفتم رواج داشته و آنان در اماکن عمومی همچون پارک‌ها، قهوه‌خانه‌ها و کافی‌شاپ اقدام به مصرف مواد دخانی می‌کنند. همچنین دانش‌آموزان ارضای حس کنجکاوی را از مهم‌ترین دلایل مصرف دانسته و اذعان داشتند دوستان نزدیک آنان مصرف‌کننده سیگار و قلیان هستند و البته که قلیان به نسبت سیگار از طرفداران بیشتری برخوردار است. به‌طوری‌که مصرف قلیان در بین دانش‌آموزان، دوستان نزدیک و خویشاوندان آنان بیشتر بوده و به نسبت سیگار دارای قبح کمتری است و تلویحاً به رفتاری بهنجار و عادی بدل شده است [3].
اهداف اصلی پژوهشگران در اجرای طرح پاد، در فاز دوم (مدرسه بدون دخانیات) بالا بردن سطح آگاهی دانش‌آموزان از مضرات دخانیات و انتقال آن به درون خانواده و افزایش گرایش به ترک دخانیات در افراد مصرف‌کننده دخانیات در خانواده است. در طرح پاد گروه‌های هدف (دانش‌آموزان پادیار) در مدارس گوناگون با استفاده از روش‌های آموزشی، مانند اپلیکیشن، پادکست، ویدئوکست، طرح مسابقه از مطالب آموزشی و غیره در دوران کوویدـ19 آموزش داده شدند و نتایج آن در مطالعه حاضر گزارش شده است.
به دلیل شیوع کوویدـ19 از بسترهای فضای مجازی و ابزارهای ارتباطی آنلاین استفاده شد. بنابراین مجریان طرح سعی کردند با جایگزینی آموزشها و تعاملات مجازی، گروه تسهیل‌گر و تربیت‌یافته خود (پادیاران) را از دست ندهند. بدین ترتیب، فاز دوم طرح پاد هرچند با موانعی مواجه بود، اما با هدف بررسی سطح آگاهی دانش‌آموزان از مضرات مواد دخانی و بررسی کارآمدی شیوه‌های نوین تعاملاتی که به‌واسطه شرایط دوران کرونا مورد استفاده قرار گرفت، انجام شد. براین‌اساس مقولات درون‌خانوادگی، برون‌خانوادگی، محیطی و اجتماعی مؤثر بر مصرف و گرایش به دخانیات در بین دانش‌آموزان تحت آموزشهای طرح پاد و دانش‌آموزان غیرپادیار با هدف مقایسه دو گروه و سنجش میزان تأثیرگذاری اقدامات پیشگیرانه طرح پاد بررسی شده است.
مواد و روش‌ها
طراحی پژوهش
روش پژوهش حاضر شبه‌آزمایش است که در آن 2 گروه دانش‌آموزان پادیار و دانش‌آموزان غیرپادیار در سال 1402 در شهر ورامین مورد سنجش قرار گرفته‌اند. براین‌اساس گروه آزمایش شامل دانش‌آموزان پادیار که طی مراحل پلکانی در معرض آگاهی از مضرات دخانیات بودند و گروه دانش‌آموزان غیرپادیار تحت فعالیت‌های پیشگیرانه طرح پاد نبوده‌اند، مورد مقایسه و ارزیابی قرار گرفته‌اند.
شرکت‌کنندگان
این پژوهش در میان 400 دانش‌آموز از دو جنس، در مقاطع تحصیلی پایه هفتم تا دوازدهم در شهر ورامین انجام شد. ازطریق فرمول کوکران حجم نمونه مطالعه تعیین شد. سپس با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای نسبتی افراد نمونه انتخاب شدند. بدین منظور طبقه‌بندی بر‌اساس نوع مدرسه، شامل مدارس دولتی، غیرانتفاعی، تیزهوشان، نمونه یا شاهد و جنسیت دخترانه / پسرانه انجام شد و در گام بعدی باتوجهبه نسبت هر طبقه به کل جمعیت، نمونه تخصیص پیدا کرد.
معیارهای ورود: 1. دانش‌آموزانی در مقاطع تحصیلی پایه هفتم تا دوازدهم که رضایت خود را جهت حضور داوطلبانه در مطالعه اعلام کرده باشند. 2. عضویت در گروه پادیاری که بیشتر از 1 سال از عضویت گذشته باشد (برای گروه آزمایش). 3. دانش‌آموزانی که هیچ‌گونه آموزش و آشنایی با طرح پاد یا هر آموزش دیگر در خصوص مواد دخانی نداشته باشند (برای گروه کنترل).
معیار خروج: از در دسترس نبودن برای مرحله پس‌آزمون.
ابزار و تکنیک جمع‌آوری داده‌ها
برای اجرای طرح به مدارس دولتی، نمونه دولتی، تیزهوشان و غیرانتفاعی منتخب مراجعه شده است. برای جمع‌آوری داده از پرسش‌نامه سازمان بهداشت جهانی بومی‌سازی‌شده استفاده شد. پرسش‌نامه، شامل مشخصات گروه‌های هدف (دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار)، از‌جمله پایه تحصیلی، سطح تحصیلات والدین، مصرف سیگار توسط دوستان و اعضای خانواده و بستگان، وضعیت مصرف سیگار در هنگام پژوهش (مصرف یا عدم مصرف سیگار، تعداد نخ سیگار مصرفی، زمان شروع به سیگار کشیدن، عوامل مؤثر در گرایش به مصرف سیگار) بود. با استفاده از طیف لیکرت گویه‌های نگرشی، آگاهی و عملکردی دانش‌آموزان نمره‌گذاری شده است. سؤالات پرسش‌نامه به‌صورت طیف لیکرت (1 تا 5) نمره‌دهی شد. بدین صورت که برای سنجش سطح آگاهی ضددخانی 5 گویه (بالاترین سطح 25 و کمترین سطح آگاهی ضددخانی 5) نگرش ضددخانی 4 گویه (بین 4 تا 20) و عملکرد ضددخانی پادیاران 3 گویه (بین 3 تا 15) مورد سنجش قرار گرفته است.
برنامه مداخله آموزشی
طرح پاد مبتنی بر روش اقدام‌پژوهی است که به‌عنوان طرحی مشارکتی و مداخله‌گر، پیشگیری از استعمال دخانیات را از سنین پایین و نوجوانی مورد توجه قرار داده است. این طرح در 4 فاز (پایلوت، مدرسه بدون دخانیات، محله بدون دخانیات، شهر بدون دخانیات) با هدف کاهش تمایل به دخانیات در نسل‌های آینده و محقق ساختن مدارس، محلات و شهرهای بدون دخانیات در ایران گام بر می‌دارد.
در فاز دوم در کنار اهداف فاز نخست، ظرفیت‌سازی، سازمان‌دهی و درگیر کردن بخشی از دانش‌آموزان داوطلب و توانمندسازی آن‌ها به‌عنوان کنشگران همتا که عامل ایجاد تغییر (ارتقای آگاهی در زمینه دخانیات و پیشگیری از استعمال آن) و توسعه هستند، ابتدا در مدارس خود (فاز دوم) و سپس در اجتماع محلی (محله اطراف مدرسه، فاز سوم) و نهایتاً در فضاهای عمومی شهر (فاز چهارم) دنبال میشود. باتوجهبه پاندمی کرونا و تقریباً قطع شدن ارتباط چهره‌به‌چهره و تعامل متقابل در یک فضای واقعی با دانش‌آموزان، جمعیت مبارزه با دخانیات برای جلوگیری از متوقف شدن طرح پاد سعی کرد با ابزارهای نوین آموزشی نظیر شبکه‌های اجتماعی مجازی و ارسال کلیپ‌ها و فیلم‌های آموزشی با دانش‌آموزان پادیار تعامل خود را حفظ کند. بنابراین در این مدت برای حفظ انگیزه پادیاران جهت ماندن در طرح حتی گاهی به‌صورت فردی و با رعایت کلیه مسائل بهداشتی با آن‌ها ملاقات و گفت‌وگو شد. بدین منظور از‌آنجایی‌که دانش‌آموزان پادیار بیش از 1 سال در این طرح مشارکت فعالانه داشتند با گروه غیرپادیار از منطقه جوادآباد به لحاظ متغیرهای سطح آگاهی و نگرش نسبت به مصرف دخانیات مورد مقایسه و ارزیابی قرار گرفتند.
بدین ترتیب بعد از حدود 3 سال فعالیت و اجرای طرح پاد و انجام مداخلات آموزشی و مهارتی گوناگون، نظیر تدوین کتابچه راهنمای ویژه دانش‌آموزان و پادیاران، پمفلت معرفی طرح پاد در مدارس، بروشورهای همگانی و پوسترهایی در‌مورد دخانیات در محیط اطراف مدرسه، فیلم‌های آموزشی، برگزاری مسابقات علمی، فرهنگی و هنری مرتبط با آموزشهای ضددخانی (مانند مسابقات روزنامه دیواری، نقاشی و غیره)، ارائه خدمات مشاوره‌ای برای گروه‌های هدف، اردوهای تفریحی و گردشگری و برگزاری جشنواره و تقدیر از پادیاران، جهت ارزیابی و تأثیر طرح پاد، پرسش‌نامه‌ای حاوی 57 گویه استاندارد و منطبق با پرسش‌نامه سازمان بهداشت جهانی بومی‌سازی و عملیاتی شد و سپس این پرسش‌نامه بین 2 گروه پادیار و غیرپادیار توزیع و اجرا شد.
تحلیل آماری
داده‌ها در برنامه SPSS نسخه 23 و با استفاده از آزمون تی مستقل و آزمون آماری پیرسون در سطح معناداری a=0/05 مورد تجزیه‌و‌تحلیل قرار گرفتند.
به واحدهای پژوهش اطمینان داده شد اطلاعات کسب‌شده از آنان محرمانه می‌ماند. همچنین ضمن توضیح اهداف پژوهش، رضایتنامه کتبی آگاهانه از نمونه‌ها برای شرکت در مطالعه اخذ شد و حق انصراف از ادامه شرکت در هر مرحله از مطالعه برای آنان وجود داشت. همچنین مجوز انجام مطالعه از کمیته اخلاق معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران اخذ شد.
یافته‌ها
ویژگی‌های جمعیت‌شناختی افراد تحت مطالعه
دانش‌آموزان پایه هفتم تا دوازدهم به تفکیک جنسیت و نوع مدرسه و پادیار و غیرپادیار بودن دانش‌آموزان مبنای نمونه‌گیری قرار گرفتند. بیشتر دانش‌آموزان در مدارس دولتی با حجم 368 نفر (92 درصد) مشغول به تحصیل بودند که از این تعداد 173 نفر (43 درصد) دانش‌آموز پادیار و 195نفر (48 درصد) دانش‌آموز غیرپادیار بودند. پاسخگویان دختر در این طرح با 237 نفر (59 درصد) بالاترین آمار شرکت‌کنندگان در پاسخ‌گویی به پرسش‌نامه‌ها را داشتند. دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار به تفکیک پایه تحصیلی مورد ارزیابی قرار گرفتند. بیشترین پاسخگویان گروه پادیاران در پایه تحصیلی یازدهم (64 درصد) و بیشترین دانش‌آموزان غیرپادیار در پایه هفتم (61 درصد) بودند. 36/2 درصد دانش‌آموزان غیرپادیار مصرف‌کننده قلیان و 83/3 درصد از دانش‌آموزان پادیار مصرف‌کننده قلیان بودند (جدول شماره 1).
بر اساس تصویر شماره 1، مصرف اول سیگار غالب غیرپادیارها با حدود 23 درصد از سن 12 سالگی بود که مربوط به پایه تحصیلی هفتم است. 16 درصد از پادیاران تجربه کشیدن سیگار را داشته و در مقابل 33 درصد از غیرپادیاران این تجربه را داشته‌اند.
استعمال دخانیات در میان نوجوانان موضوع نگران‌کننده‌ای است که در سطح جهانی توجه بسیاری از متولیان در حوزه‌های مختلف اعم از بهداشت و سلامت تا جامعه‌شناسان را به خود جلب کرده است. اهمیت این موضوع بیش از هر چیز به دلیل گرایش روز‌افزون بسیاری از نوجوانان به مصرف مواد دخانی است و نتایج تحقیقات پیشین نیز حاکی از این است که غالب مصرف‌کنندگان دخانیات، از سن کمتر از 18 سال استعمال آن را آغاز می‌کنند [1-3].
نوجوانان به دلیل ماهیت پویای مغز در حال رشدشان، در برابر مصرف مواد آسیب‌پذیر هستند [4]. سن اولین مصرف سیگار یک عامل خطر مهم برای وابستگی به نیکوتین است، به‌طوری‌که اکثر بزرگسالان سیگاری قبل از سن 18 سالگی سیگار کشیدن را شروع می‌کنند [5]. نوجوانان به‌دلیل رشد مغزی، لذت بیشتری از نیکوتین را تجربه می‌کنند که آن‌ها را بیشتر مستعد اعتیاد می‌کند. میزان مصرف مواد در بین نوجوانان با برخی روندهای قابل‌توجه، مانند کاهش مصرف سیگار و افزایش مصرف سیگار الکترونیکی و ماری‌جوانا نسبتاً ثابت مانده است. ویژگی‌های هیجان‌طلبی و ریسک‌پذیری مغز نوجوان، آن‌ها را مستعد مصرف مواد مخدر می‌کند و این بر اهمیت تلاش‌های پیشگیرانه برای این گروه سنی تأکید می‌کند [4، 6].
گرایش به رفتارهای پرخطر، گرایش به تنهایی و فقدان همبستگی اجتماعی، کاهش مسئولیت اجتماعی، کاهش هویت، کاهش سرمایه اجتماعی، کاهش برنامه‌ریزی، کاهش نشاط و شادابی، بی‌اعتمادی، گرایش به فردگرایی، گرایش به اعتیاد اینترنتی، کاهش امید به آینده، استفاده از ماهواره، بازی‌های رایانه‌ای، تلفن همراه و اینترنت و غیره می‌تواند باعث بروز انواع آسیب‌های اجتماعی جدید در کشور شود [7]. همچنین در بازه سنی نوجوانی، گروه همسالان و زندگی با خانواده سیگاری در تصمیمات نوجوانان تأثیرگذارند. در بسیاری از اوقات استعمال دخانیات و سوء‌مصرف مواد مخدر در نوجوانان نماد رسیدن به دوران بزرگسالی و یا ارضای نیاز به هیجان است [8].
طرح پیشگیری از وابستگی به دخانیات (پاد) مبتنی بر روش اقدام‌پژوهی به‌عنوان یک پروژه مداخله‌ای مشارکتی، بر پیشگیری از مصرف دخانیات از دوران کودکی و نوجوانی تمرکز دارد. این طرح در 4 فاز (پایلوت، مدرسه عاری از دخانیات، محله عاری از دخانیات، شهر عاری از دخانیات) در شهرستان ورامین (منطقه آزمایشی) به‌منظور کاهش گرایش به مصرف دخانیات در نسل‌های آینده و همچنین تحقق رفتارهای ضد دخانی انجام شده است [1 ,2]. مطالعات فاز اول طرح پاد حاکی از آن است که مصرف قلیان به نسبت به سیگار در دانش‌آموزان مقطع پایه هفتم رواج داشته و آنان در اماکن عمومی همچون پارک‌ها، قهوه‌خانه‌ها و کافی‌شاپ اقدام به مصرف مواد دخانی می‌کنند. همچنین دانش‌آموزان ارضای حس کنجکاوی را از مهم‌ترین دلایل مصرف دانسته و اذعان داشتند دوستان نزدیک آنان مصرف‌کننده سیگار و قلیان هستند و البته که قلیان به نسبت سیگار از طرفداران بیشتری برخوردار است. به‌طوری‌که مصرف قلیان در بین دانش‌آموزان، دوستان نزدیک و خویشاوندان آنان بیشتر بوده و به نسبت سیگار دارای قبح کمتری است و تلویحاً به رفتاری بهنجار و عادی بدل شده است [3].
اهداف اصلی پژوهشگران در اجرای طرح پاد، در فاز دوم (مدرسه بدون دخانیات) بالا بردن سطح آگاهی دانش‌آموزان از مضرات دخانیات و انتقال آن به درون خانواده و افزایش گرایش به ترک دخانیات در افراد مصرف‌کننده دخانیات در خانواده است. در طرح پاد گروه‌های هدف (دانش‌آموزان پادیار) در مدارس گوناگون با استفاده از روش‌های آموزشی، مانند اپلیکیشن، پادکست، ویدئوکست، طرح مسابقه از مطالب آموزشی و غیره در دوران کوویدـ19 آموزش داده شدند و نتایج آن در مطالعه حاضر گزارش شده است.
به دلیل شیوع کوویدـ19 از بسترهای فضای مجازی و ابزارهای ارتباطی آنلاین استفاده شد. بنابراین مجریان طرح سعی کردند با جایگزینی آموزشها و تعاملات مجازی، گروه تسهیل‌گر و تربیت‌یافته خود (پادیاران) را از دست ندهند. بدین ترتیب، فاز دوم طرح پاد هرچند با موانعی مواجه بود، اما با هدف بررسی سطح آگاهی دانش‌آموزان از مضرات مواد دخانی و بررسی کارآمدی شیوه‌های نوین تعاملاتی که به‌واسطه شرایط دوران کرونا مورد استفاده قرار گرفت، انجام شد. براین‌اساس مقولات درون‌خانوادگی، برون‌خانوادگی، محیطی و اجتماعی مؤثر بر مصرف و گرایش به دخانیات در بین دانش‌آموزان تحت آموزشهای طرح پاد و دانش‌آموزان غیرپادیار با هدف مقایسه دو گروه و سنجش میزان تأثیرگذاری اقدامات پیشگیرانه طرح پاد بررسی شده است.
مواد و روش‌ها
طراحی پژوهش
روش پژوهش حاضر شبه‌آزمایش است که در آن 2 گروه دانش‌آموزان پادیار و دانش‌آموزان غیرپادیار در سال 1402 در شهر ورامین مورد سنجش قرار گرفته‌اند. براین‌اساس گروه آزمایش شامل دانش‌آموزان پادیار که طی مراحل پلکانی در معرض آگاهی از مضرات دخانیات بودند و گروه دانش‌آموزان غیرپادیار تحت فعالیت‌های پیشگیرانه طرح پاد نبوده‌اند، مورد مقایسه و ارزیابی قرار گرفته‌اند.
شرکت‌کنندگان
این پژوهش در میان 400 دانش‌آموز از دو جنس، در مقاطع تحصیلی پایه هفتم تا دوازدهم در شهر ورامین انجام شد. ازطریق فرمول کوکران حجم نمونه مطالعه تعیین شد. سپس با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای نسبتی افراد نمونه انتخاب شدند. بدین منظور طبقه‌بندی بر‌اساس نوع مدرسه، شامل مدارس دولتی، غیرانتفاعی، تیزهوشان، نمونه یا شاهد و جنسیت دخترانه / پسرانه انجام شد و در گام بعدی باتوجهبه نسبت هر طبقه به کل جمعیت، نمونه تخصیص پیدا کرد.
معیارهای ورود: 1. دانش‌آموزانی در مقاطع تحصیلی پایه هفتم تا دوازدهم که رضایت خود را جهت حضور داوطلبانه در مطالعه اعلام کرده باشند. 2. عضویت در گروه پادیاری که بیشتر از 1 سال از عضویت گذشته باشد (برای گروه آزمایش). 3. دانش‌آموزانی که هیچ‌گونه آموزش و آشنایی با طرح پاد یا هر آموزش دیگر در خصوص مواد دخانی نداشته باشند (برای گروه کنترل).
معیار خروج: از در دسترس نبودن برای مرحله پس‌آزمون.
ابزار و تکنیک جمع‌آوری داده‌ها
برای اجرای طرح به مدارس دولتی، نمونه دولتی، تیزهوشان و غیرانتفاعی منتخب مراجعه شده است. برای جمع‌آوری داده از پرسش‌نامه سازمان بهداشت جهانی بومی‌سازی‌شده استفاده شد. پرسش‌نامه، شامل مشخصات گروه‌های هدف (دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار)، از‌جمله پایه تحصیلی، سطح تحصیلات والدین، مصرف سیگار توسط دوستان و اعضای خانواده و بستگان، وضعیت مصرف سیگار در هنگام پژوهش (مصرف یا عدم مصرف سیگار، تعداد نخ سیگار مصرفی، زمان شروع به سیگار کشیدن، عوامل مؤثر در گرایش به مصرف سیگار) بود. با استفاده از طیف لیکرت گویه‌های نگرشی، آگاهی و عملکردی دانش‌آموزان نمره‌گذاری شده است. سؤالات پرسش‌نامه به‌صورت طیف لیکرت (1 تا 5) نمره‌دهی شد. بدین صورت که برای سنجش سطح آگاهی ضددخانی 5 گویه (بالاترین سطح 25 و کمترین سطح آگاهی ضددخانی 5) نگرش ضددخانی 4 گویه (بین 4 تا 20) و عملکرد ضددخانی پادیاران 3 گویه (بین 3 تا 15) مورد سنجش قرار گرفته است.
برنامه مداخله آموزشی
طرح پاد مبتنی بر روش اقدام‌پژوهی است که به‌عنوان طرحی مشارکتی و مداخله‌گر، پیشگیری از استعمال دخانیات را از سنین پایین و نوجوانی مورد توجه قرار داده است. این طرح در 4 فاز (پایلوت، مدرسه بدون دخانیات، محله بدون دخانیات، شهر بدون دخانیات) با هدف کاهش تمایل به دخانیات در نسل‌های آینده و محقق ساختن مدارس، محلات و شهرهای بدون دخانیات در ایران گام بر می‌دارد.
در فاز دوم در کنار اهداف فاز نخست، ظرفیت‌سازی، سازمان‌دهی و درگیر کردن بخشی از دانش‌آموزان داوطلب و توانمندسازی آن‌ها به‌عنوان کنشگران همتا که عامل ایجاد تغییر (ارتقای آگاهی در زمینه دخانیات و پیشگیری از استعمال آن) و توسعه هستند، ابتدا در مدارس خود (فاز دوم) و سپس در اجتماع محلی (محله اطراف مدرسه، فاز سوم) و نهایتاً در فضاهای عمومی شهر (فاز چهارم) دنبال میشود. باتوجهبه پاندمی کرونا و تقریباً قطع شدن ارتباط چهره‌به‌چهره و تعامل متقابل در یک فضای واقعی با دانش‌آموزان، جمعیت مبارزه با دخانیات برای جلوگیری از متوقف شدن طرح پاد سعی کرد با ابزارهای نوین آموزشی نظیر شبکه‌های اجتماعی مجازی و ارسال کلیپ‌ها و فیلم‌های آموزشی با دانش‌آموزان پادیار تعامل خود را حفظ کند. بنابراین در این مدت برای حفظ انگیزه پادیاران جهت ماندن در طرح حتی گاهی به‌صورت فردی و با رعایت کلیه مسائل بهداشتی با آن‌ها ملاقات و گفت‌وگو شد. بدین منظور از‌آنجایی‌که دانش‌آموزان پادیار بیش از 1 سال در این طرح مشارکت فعالانه داشتند با گروه غیرپادیار از منطقه جوادآباد به لحاظ متغیرهای سطح آگاهی و نگرش نسبت به مصرف دخانیات مورد مقایسه و ارزیابی قرار گرفتند.
بدین ترتیب بعد از حدود 3 سال فعالیت و اجرای طرح پاد و انجام مداخلات آموزشی و مهارتی گوناگون، نظیر تدوین کتابچه راهنمای ویژه دانش‌آموزان و پادیاران، پمفلت معرفی طرح پاد در مدارس، بروشورهای همگانی و پوسترهایی در‌مورد دخانیات در محیط اطراف مدرسه، فیلم‌های آموزشی، برگزاری مسابقات علمی، فرهنگی و هنری مرتبط با آموزشهای ضددخانی (مانند مسابقات روزنامه دیواری، نقاشی و غیره)، ارائه خدمات مشاوره‌ای برای گروه‌های هدف، اردوهای تفریحی و گردشگری و برگزاری جشنواره و تقدیر از پادیاران، جهت ارزیابی و تأثیر طرح پاد، پرسش‌نامه‌ای حاوی 57 گویه استاندارد و منطبق با پرسش‌نامه سازمان بهداشت جهانی بومی‌سازی و عملیاتی شد و سپس این پرسش‌نامه بین 2 گروه پادیار و غیرپادیار توزیع و اجرا شد.
تحلیل آماری
داده‌ها در برنامه SPSS نسخه 23 و با استفاده از آزمون تی مستقل و آزمون آماری پیرسون در سطح معناداری a=0/05 مورد تجزیه‌و‌تحلیل قرار گرفتند.
به واحدهای پژوهش اطمینان داده شد اطلاعات کسب‌شده از آنان محرمانه می‌ماند. همچنین ضمن توضیح اهداف پژوهش، رضایتنامه کتبی آگاهانه از نمونه‌ها برای شرکت در مطالعه اخذ شد و حق انصراف از ادامه شرکت در هر مرحله از مطالعه برای آنان وجود داشت. همچنین مجوز انجام مطالعه از کمیته اخلاق معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران اخذ شد.
یافته‌ها
ویژگی‌های جمعیت‌شناختی افراد تحت مطالعه
دانش‌آموزان پایه هفتم تا دوازدهم به تفکیک جنسیت و نوع مدرسه و پادیار و غیرپادیار بودن دانش‌آموزان مبنای نمونه‌گیری قرار گرفتند. بیشتر دانش‌آموزان در مدارس دولتی با حجم 368 نفر (92 درصد) مشغول به تحصیل بودند که از این تعداد 173 نفر (43 درصد) دانش‌آموز پادیار و 195نفر (48 درصد) دانش‌آموز غیرپادیار بودند. پاسخگویان دختر در این طرح با 237 نفر (59 درصد) بالاترین آمار شرکت‌کنندگان در پاسخ‌گویی به پرسش‌نامه‌ها را داشتند. دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار به تفکیک پایه تحصیلی مورد ارزیابی قرار گرفتند. بیشترین پاسخگویان گروه پادیاران در پایه تحصیلی یازدهم (64 درصد) و بیشترین دانش‌آموزان غیرپادیار در پایه هفتم (61 درصد) بودند. 36/2 درصد دانش‌آموزان غیرپادیار مصرف‌کننده قلیان و 83/3 درصد از دانش‌آموزان پادیار مصرف‌کننده قلیان بودند (جدول شماره 1).
بر اساس تصویر شماره 1، مصرف اول سیگار غالب غیرپادیارها با حدود 23 درصد از سن 12 سالگی بود که مربوط به پایه تحصیلی هفتم است. 16 درصد از پادیاران تجربه کشیدن سیگار را داشته و در مقابل 33 درصد از غیرپادیاران این تجربه را داشته‌اند.
داده‌های آماری در جدول شماره 2، نشان می‌دهد کنجکاوی (حدود 20 درصد)، تفریح و سرگرمی (حدود 14 درصد) و مصرف دوستان (حدود 13 درصد) از فاکتورهای مشترک در هر دو گروه پادیار و غیرپادیار است که به‌عنوان مؤثرترین علل گرایش به مصرف دخانیات شناخته شده‌اند.
بالاترین منبع اطلاعاتی عنوان‌شده توسط دانش‌آموزان پادیار، طرح پاد است. در سنجش غیرپادیارها در‌مورد منابع اطلاعاتی از مضرات دخانیات، بیشترین آمار با رقم 35/5 درصد مربوط به شبکه‌های اجتماعی عنوان شده است.
بر‌اساس تصویر شماره 2، 91 درصد دانش‌آموزان پادیار طرح پاد و 70 درصد از دانش‌آموزان غیرپادیار، شبکه‌های اجتماعی را به‌عنوان منابع اطلاعاتی در کسب اطلاعات و آگاهی نسبت به مضرات دخانیات انتخاب کردند.
بر‌اساس تصویر شماره 2، 91 درصد دانش‌آموزان پادیار طرح پاد و 70 درصد از دانش‌آموزان غیرپادیار، شبکه‌های اجتماعی را به‌عنوان منابع اطلاعاتی در کسب اطلاعات و آگاهی نسبت به مضرات دخانیات انتخاب کردند.
باتوجهبه آموزه‌های مفید طرح پاد و افزایش میزان آگاهی پادیارها و تغییر نوع نگرش آن‌ها نسبت به مصرف دخانیات، عملکرد پادیاران (3/5 میانگین از 5) در ارتباط با تلاش در جهت آگاه‌سازی دیگران نسبتاً ضعیف و کمرنگ بوده است. تنها 50/2 درصد از پادیاران، آموزشهای مجازی طرح پاد در دوران کرونا را در آگاه‌سازی‌شان جهت کاهش مصرف دخانیات مثبت ارزیابی کرده‌اند (جدول‌های شماره 3 و 4).
میانگین متغیر سطح آگاهی از مضرات مواد دخانی در بین دانش‌آموزان پادیار 24/41 و دانش‌آموزان غیرپادیار 21/02 است. مقادیر بهدستآمده حاکی از آن است که سطح آگاهی پادیارها از غیرپادیارها بیشتر است. همچنین مقدار آزمون تی (10/5) برآورد شده و تفاوت این دو گروه به لحاظ متغیر مورد‌بررسی در سطح 0/05 معنی‌دار شده است. میانگین سطح نگرش میان پادیارها 18/156 و غیرپادیارها 15/752 محاسبه شده است. این ارقام حاکی از آن است که نگرش منفی پادیاران نسبت به غیرپادیارها به مصرف دخانیات بیشتر است. مقدار آزمون تی در بررسی انجام‌شده 7/7 است که باتوجهبه سطح معنی‌داری 0/00 بهدستآمده، نشان‌دهنده تفاوت معنادار میان این دو گروه است (جدول شماره 5).
بحث و نتیجه‌گیری
مصرف دخانیات یکی از رفتارهای پرمخاطره فردی است که پیامدهای نامطلوب اجتماعی، روانی و اقتصادی را برای فرد و جامعه به همراه دارد. این موضوع در سطوح جهانی مورد توجه بوده و کشورهای مختلف درصدد مقابله و ارزیابی شیوه‌های مختلف پیشگیری، کنترل و کاهش مصرف دخانیات هستند. ایران نیز طی چند دهه اخیر اقدام به انجام فعالیت‌های کنترل‌کننده، همانند وضع قوانین محدود‌کننده و بهره‌مندی از شیوه‌ها و راهکارهای پیشگیرانه و کاهنده را در دستور کار قرار داده است، که طرح پاد یکی از آن‌هاست. با‌این‌حال، کماکان از‌جمله مسائل دغدغه‌ساز در کشور شیوع و گسترش مصرف دخانیات افراد در جامعه است و از آن مهم‌تر کاهش سن مصرف محصولات دخانی در بین کودکان و نوجوانان است. از‌این‌رو پژوهش حاضر با هدف سنجش اثربخشی مداخلات آموزشی طرح پاد در راستای پیشگیری و کاهش مصرف دخانیات و همچنین سنجش سطح آگاهی و نگرش دانش‌آموزان آموزش‌دیده (پادیار) و مقایسه این گروه با دانش‌آموزان غیرپادیار در مقاطع تحصیلی پایه هفتم تا دوازدهم در دوران شیوع بیماری کرونا و در شهر ورامین انجام گرفته است. نتایج حاکی از آن است که مداخلات صورت‌گرفته ازطریق طرح پاد سطح آگاهی و نگرش ضددخانی گروه آزمایش (پادیارها) را نسبت به گروه کنترل (غیرپادیارها) افزایش داده است.
در مقایسه دو گروه پادیار و غیرپادیار یافته‌ها حاکی از آن است که سطح آگاهی از مضرات دخانیات در دانش‌آموزان پادیار بالاتر از گروه غیرپادیار بوده است. این یافته نشان‌دهنده سطح دانش در خصوص مواد دخانی و راهکارهای پیشگیرانه بیشتر دانش‌آموزان پادیار در مقایسه با دانش‌آموزان غیرپادیار است. به نظر می‌رسد فعالیت‌های پیشگیرانه طرح پاد حتی باتوجهبه محدودیت‌های به‌وجود‌آمده در دوران شیوع کرونا توانسته نتایج مثبتی را در جهت آگاهی‌بخشی دانش‌آموزان پیرامون مضرات گرایش و مصرف محصولات دخانی داشته باشد. از‌آنجا‌که فقدان یا کمبود آگاهی و نگرش نادرست نسبت به مصرف انواع مواد دخانی، به‌خصوص قلیان که آمار بالاتر مصرف را در بین افراد جامعه به خود اختصاص داده، می‌تواند خسارات و عواقب جبران‌ناپذیر فردی و اجتماعی را به همراه داشته باشد. باتوجهبه اهمیت و اثرگذاری قوانین کنترل‌کننده مصرف دخانیات در ایجاد گرایش نوجوانان به این رفتار پرخطر، در این مطالعه به مقوله قوانین مبارزه با دخانیات پرداخته شده و میزان آگاهی دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار پیرامون قوانین کنترل و مبارزه با استعمال دخانیات مورد سنجش قرار گرفته است. بر‌اساس قانون جامع کنترل و مبارزه با دخانیات (مصوب 1385/6/15 مجلس شورای اسلامی) مصرف دخانیات در اماکن عمومی ممنوع بوده و فروش محصولات دخانی به افراد زیر 18 سال نیز ممنوع و مشمول مجازات است. یافته‌ها حاکی از آن است که بیش از 57 درصد از دانش‌آموزان پادیار و 36/5 درصد از دانش‌آموزان غیرپادیار از قوانین مربوط به دخانیات آگاهی دارند که این امر می‌تواند ناشی از تأثیرات مثبت آگاهی‌بخشی فعالیت‌های پیشگیرانه طرح پاد در بین گروه آزمایش باشد. اما باتوجهبه نتایج مذکور کماکان نیاز به آموزشها و آگاهی‌بخشی به شکل مداوم و در سنین نوجوانی احساس میشود. مطالعات بر لزوم و نیاز به برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های پیشگیری با رویکرد سطح اول پیشگیری جهت سنین پایین‌تر، نظارت و اجرای قوانین منع فروش دخانیات به نوجوانان تأکید دارند [9].
نتایج مطالعه حاضر در خصوص سنجش سطح نگرش دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار نشان داد میانگین سطح نگرش پادیارها 18/156 و غیرپادیارها 15/752 محاسبه شده است. مقدار تی بهدستآمده (7/7) در سطح معناداری 0/000 حاکی از نگرش منفی‌تر دانش‌آموزان پادیار در مقایسه با دانش‌آموزان غیرپادیار نسبت به مصرف دخانیات است که می‌توان نتیجه گرفت مداخلات آموزشی طرح پاد در راستای ارتقای سطح آگاهی و تغییر در نگرش دانش‌آموزان در دوران کرونا تا حدی موفق بوده و روند ادامه‌دار این مداخلات آموزشی و پیشگیرانه می‌تواند در کاهش گرایش نوجوانان و جوانان به مصرف دخانیات مؤثر واقع شود. باتوجهبه شروع مصرف دخانیات در سنین پایین، بررسی سطح نگرش و آگاهی آنان در‌مورد اثرات مواد دخانی می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های بهداشتی در جهت کاهش مصرف مؤثر باشد [10, 11]. در این مطالعه پدران و برادرها از میان اعضای خانواده بیشترین مصرف مواد دخانی را داشتند که این موضوع می‌تواند در نگرش دانش‌آموزانی که اعضای خانواده را الگوی خود قرار می‌دهند تأثیرگذار باشد. بر‌اساس نظریه یادگیری اجتماعی، الگوی نقش، از‌جمله والدین، همسالان و دوستان نزدیک در گرایش نوجوان به سوی رفتارهای پرخطر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. چنانچه نوجوان از والدینی برخودار باشد که به رفتارهای آسیب‌زایی همچون مصرف سیگار، مواد، مشروبات و خشنونت و درگیری اقدام می‌کنند احتمال بیشتری وجود دارد که نوجوان نیز به سمت این رفتار‌ها گرایش داشته باشد. در همین راستا در مطالعه مدنی و همکاران [12] عواملی، مانند وجود پدر و مادر سیگاری، دوست صمیمی سیگاری و وجود فرد سیگاری در منزل از فاکتورهای تأثیرگذار در گرایش دانش‌آموزان به سیگار بوده است و در مطالعه حبیبی و همکاران [13]، تأثیر بازداری یا حمایت دوستان از مصرف سیگار و مواد و مصرف سیگار توسط دوستان در دانش‌آموزان مصرف‌کننده سیگار بالاتر بود. والی و همکاران [14] اذعان داشتند افزایش آگاهی از اثرات منفی سلامتی می‌تواند منجر به پیشگیری و توقف استفاده از سیگار در بین جوانان شود.
نتایج این مطالعه حاکی از آن است که مصرف قلیان بیشترین آمار را در بین دانش‌آموزان دارد که در این میان دختران به نسبت پسران گرایش بیشتری به مصرف قلیان دارند. در‌مورد زمان تجربه مصرف دخانیات توسط دانش‌آموزان مصرف‌کننده، بیشترین آمار مربوط به تجربه اول در سن 12 سالگی بوده و بیشترین آمار مرتبط با پادیارانی است که فقط 1 بار مصرف دخانیات را تجربه کرده‌اند (9 درصد). در این میان 2 درصد از دانش‌آموزان پادیار در زمان اجرای پژوهش طرح پاد را ترکرده‌اند. این یافته نشان داد هرچند کماکان فراوانی مصرف قلیان در بین گروه مورد‌مطالعه بیشتر از سیگار است و این نشان از عادی‌انگاری و کاهش قبح مصرف این ماده دخانی در جامعه دارد، اما فعالیت‌های پیشگیرانه در جهت اهداف طرح تا حدی موفقیت‌آمیز بوده است [3]. چنانچه حمایت‌خواه و همکاران در نتایج فاز اول مطالعاتی طرح پاد نیز به این مهم اشاره داشتند که قبح اجتماعی سیگار کشیدن در بین دانش‌آموزان و اطرافیان آن‌ها بیشتر از قلیان است. به‌طوری‌که مصرف قلیان بین فرد دانش‌آموز، دوستان نزدیک و خویشاوندان دانش‌آموزان بیشتر از سیگار است و قلیان کشیدن به رفتاری بهنجار و عادی تبدیل شده است [3]. هم‌راستا با نتایج ما میثمی و همکاران [15] طی مطالعه خود در شهر تهران و سال 1394، نشان دادند میزان مصرف سیگار و قلیان به ترتیب 11/5 درصد و 41/5 درصد در بین دانش‌آموزان رواج دارد که این نکته نشان از تغییرات وسیعی در‌زمینه جنسیت و اثر آن بر روی استعمال دخانیات دارد و باتوجهبه نتایج این مطالعه به نظر می‌رسد مصرف دخانیات دختران طی 2 دهه اخیر به نسبت قابل‌توجهی افزایش داشته و قابل‌تأمل و نیازمند اقدامات پیشگیرانه و حمایتی در جهت کاهش گرایش نوجوانان به دخانیات است.
یافته‌های دیگر این مطالعه نشان داد در بین دانش‌آموزان پادیار که تحت آموزشهای ضددخانی قرار گرفته‌اند، در ارتباط میان 3 متغیر آگاهی، نگرش و عملکرد، نسبت به مصرف دخانیات، بیشترین همبستگی میان سطح آگاهی و نگرش به مصرف دخانیات (0/369) وجود دارد. همچنین ارتباط میان 2 متغیر آگاهی و عملکرد ضددخانی 0/311 در سطح 0/05 معنادار بوده است و ارتباط میان 2 متغیر نگرش و عملکرد ضددخانی نیز 0/340 و با سطح 0/05 معنادار بوده است. این یافته حاکی از آن است که با افزایش سطح آگاهی از مضرات مصرف دخانیات شاهد تغییر در نگرش دانش‌آموزان پادیار هستیم که این مهم بر عملکرد ضددخانی در بین آنان که تحت آموزشهای طرح پاد بوده‌اند مؤثر و مشهود است. در این راستا، الکساندر و همکاران [16] گزارش کرده‌اند، وقتی نوجوانان از اثرات منفی این محصولات دخانی برای سلامتی آگاه شوند، استفاده از سیگارهای الکترونیکی را متوقف خواهند کرد.
از‌آنجا‌که از‌جمله اهداف طرح پاد، تأثیرگذاری مثبت پادیاران در انتقال آگاهی و نگرش ضددخانی بر خانواده و محیط و دوستان است، پیرامون اثربخشی طرح پاد در دوران پاندمی کرونا نیز پادیاران (4/29 میانگین از 5) اظهار کردند مداخلات آموزشی انجام‌شده توسط طرح پاد در تغییر رشد سطح آگاهی و بهبود نگرش آنان نسبت به مضرات دخانیات مؤثر بوده است. نتایج گزارش‌شده در راستای سنجش عملکرد پادیاران نشان داد فعالیت‌های طرح پاد در زمان شیوع کرونا هرچند بر تغییر در نوع نگرش و افزایش آگاهی پادیاران مؤثر بوده است، اما عملکرد آنان در ارتباط با تلاش جهت آگاه‌سازی اطرافیان و خانواده نسبتاً ضعیف بوده است که این مهم نیازمند برنامه‌ریزی و اعمال فعالیت‌های مداخلاتی در راستای افزایش مهارت‌های بین‌فردی دانش‌آموزان است.
باتوجهبه نتایج این مطالعه، مداخله آموزشی توانست سطح آگاهی و نگرش گروه مورد آزمایش (پادیاران) را بهبود ببخشد. در مقایسه با گروه آزمایش، گروه کنترل (غیرپادیار) از سطح آگاهی و نگرش منفی‌تری برخوردار بودند. هرچه آگاهی پیرامون مضرات و مسائل فردی و اجتماعی مصرف دخانیات در گروه مورد‌مطالعه بالاتر می‌رود، نگرش نسبت به مواد دخانی نیز منفی‌تر میشود. نکته قابل‌تأمل در این میان شیوع مصرف قلیان به نسبت سیگار بوده که کماکان از قبح کمتری در محیط‌های اجتماعی و حتی خانواده برخوردار است و در بین دختران نیز رو به افزایش است. بنابراین انجام مداخلات آگاهی‌بخشی در فواصل زمانی معین و ساختارمند امری ضروری به نظر می‌رسد و پیشنهاد میشود باتوجهبه شیوع و گسترش دیگر محصولات دخانی مدرن در بین نسل جدید از راهکارهای آگاهی‌بخشی متفاوت و محتوای متناسب با نسل جدید محصولات دخانی استفاده شود و به شکلی نظام‌مند در محدوده زمانی معین به روزرسانی شود.
در مطالعه حاضر داده‌ها به‌صورت خودگزارش‌دهی جمع‌آوری شده بودند. هرچند از ابتدا با افزایش جلب اعتماد و صمیمیت بین تیم تحقیق و دانش‌آموزان سعی شد اثر این سوگیری کاهش یابد. همچنین نمونه‌گیری در بین دانش‌آموزان شهر ورامین احتمالاً تعمیم‌پذیری نتایج به سایر مناطق را با محدودیت مواجهه می‌کند. با‌این‌حال جهت افزایش تعمیم‌پذیری، حجم نمونه مناسب با نمونه‌گیری از مدارس مختلف صورت پذیرفت.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی کمیته اخلاق معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران با شناسه اخلاقی IR.TUMS.DDRI.REC.1398.006 است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: مجتبی حمایت‌خواه؛ روش‌شناسی: محمدرضا مسجدی، اعتبار‌سنجی: مجتبی حمایت‌خواه، نگارش پیش‌نویس: مجتبی حمایت‌خواه، محمدرضا مسجدی، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: ناهید شهابی، شاهین عباس‌زاده.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از حمایت مالی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران تشکر می‌کنند.
میانگین متغیر سطح آگاهی از مضرات مواد دخانی در بین دانش‌آموزان پادیار 24/41 و دانش‌آموزان غیرپادیار 21/02 است. مقادیر بهدستآمده حاکی از آن است که سطح آگاهی پادیارها از غیرپادیارها بیشتر است. همچنین مقدار آزمون تی (10/5) برآورد شده و تفاوت این دو گروه به لحاظ متغیر مورد‌بررسی در سطح 0/05 معنی‌دار شده است. میانگین سطح نگرش میان پادیارها 18/156 و غیرپادیارها 15/752 محاسبه شده است. این ارقام حاکی از آن است که نگرش منفی پادیاران نسبت به غیرپادیارها به مصرف دخانیات بیشتر است. مقدار آزمون تی در بررسی انجام‌شده 7/7 است که باتوجهبه سطح معنی‌داری 0/00 بهدستآمده، نشان‌دهنده تفاوت معنادار میان این دو گروه است (جدول شماره 5).
بحث و نتیجه‌گیری
مصرف دخانیات یکی از رفتارهای پرمخاطره فردی است که پیامدهای نامطلوب اجتماعی، روانی و اقتصادی را برای فرد و جامعه به همراه دارد. این موضوع در سطوح جهانی مورد توجه بوده و کشورهای مختلف درصدد مقابله و ارزیابی شیوه‌های مختلف پیشگیری، کنترل و کاهش مصرف دخانیات هستند. ایران نیز طی چند دهه اخیر اقدام به انجام فعالیت‌های کنترل‌کننده، همانند وضع قوانین محدود‌کننده و بهره‌مندی از شیوه‌ها و راهکارهای پیشگیرانه و کاهنده را در دستور کار قرار داده است، که طرح پاد یکی از آن‌هاست. با‌این‌حال، کماکان از‌جمله مسائل دغدغه‌ساز در کشور شیوع و گسترش مصرف دخانیات افراد در جامعه است و از آن مهم‌تر کاهش سن مصرف محصولات دخانی در بین کودکان و نوجوانان است. از‌این‌رو پژوهش حاضر با هدف سنجش اثربخشی مداخلات آموزشی طرح پاد در راستای پیشگیری و کاهش مصرف دخانیات و همچنین سنجش سطح آگاهی و نگرش دانش‌آموزان آموزش‌دیده (پادیار) و مقایسه این گروه با دانش‌آموزان غیرپادیار در مقاطع تحصیلی پایه هفتم تا دوازدهم در دوران شیوع بیماری کرونا و در شهر ورامین انجام گرفته است. نتایج حاکی از آن است که مداخلات صورت‌گرفته ازطریق طرح پاد سطح آگاهی و نگرش ضددخانی گروه آزمایش (پادیارها) را نسبت به گروه کنترل (غیرپادیارها) افزایش داده است.
در مقایسه دو گروه پادیار و غیرپادیار یافته‌ها حاکی از آن است که سطح آگاهی از مضرات دخانیات در دانش‌آموزان پادیار بالاتر از گروه غیرپادیار بوده است. این یافته نشان‌دهنده سطح دانش در خصوص مواد دخانی و راهکارهای پیشگیرانه بیشتر دانش‌آموزان پادیار در مقایسه با دانش‌آموزان غیرپادیار است. به نظر می‌رسد فعالیت‌های پیشگیرانه طرح پاد حتی باتوجهبه محدودیت‌های به‌وجود‌آمده در دوران شیوع کرونا توانسته نتایج مثبتی را در جهت آگاهی‌بخشی دانش‌آموزان پیرامون مضرات گرایش و مصرف محصولات دخانی داشته باشد. از‌آنجا‌که فقدان یا کمبود آگاهی و نگرش نادرست نسبت به مصرف انواع مواد دخانی، به‌خصوص قلیان که آمار بالاتر مصرف را در بین افراد جامعه به خود اختصاص داده، می‌تواند خسارات و عواقب جبران‌ناپذیر فردی و اجتماعی را به همراه داشته باشد. باتوجهبه اهمیت و اثرگذاری قوانین کنترل‌کننده مصرف دخانیات در ایجاد گرایش نوجوانان به این رفتار پرخطر، در این مطالعه به مقوله قوانین مبارزه با دخانیات پرداخته شده و میزان آگاهی دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار پیرامون قوانین کنترل و مبارزه با استعمال دخانیات مورد سنجش قرار گرفته است. بر‌اساس قانون جامع کنترل و مبارزه با دخانیات (مصوب 1385/6/15 مجلس شورای اسلامی) مصرف دخانیات در اماکن عمومی ممنوع بوده و فروش محصولات دخانی به افراد زیر 18 سال نیز ممنوع و مشمول مجازات است. یافته‌ها حاکی از آن است که بیش از 57 درصد از دانش‌آموزان پادیار و 36/5 درصد از دانش‌آموزان غیرپادیار از قوانین مربوط به دخانیات آگاهی دارند که این امر می‌تواند ناشی از تأثیرات مثبت آگاهی‌بخشی فعالیت‌های پیشگیرانه طرح پاد در بین گروه آزمایش باشد. اما باتوجهبه نتایج مذکور کماکان نیاز به آموزشها و آگاهی‌بخشی به شکل مداوم و در سنین نوجوانی احساس میشود. مطالعات بر لزوم و نیاز به برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های پیشگیری با رویکرد سطح اول پیشگیری جهت سنین پایین‌تر، نظارت و اجرای قوانین منع فروش دخانیات به نوجوانان تأکید دارند [9].
نتایج مطالعه حاضر در خصوص سنجش سطح نگرش دانش‌آموزان پادیار و غیرپادیار نشان داد میانگین سطح نگرش پادیارها 18/156 و غیرپادیارها 15/752 محاسبه شده است. مقدار تی بهدستآمده (7/7) در سطح معناداری 0/000 حاکی از نگرش منفی‌تر دانش‌آموزان پادیار در مقایسه با دانش‌آموزان غیرپادیار نسبت به مصرف دخانیات است که می‌توان نتیجه گرفت مداخلات آموزشی طرح پاد در راستای ارتقای سطح آگاهی و تغییر در نگرش دانش‌آموزان در دوران کرونا تا حدی موفق بوده و روند ادامه‌دار این مداخلات آموزشی و پیشگیرانه می‌تواند در کاهش گرایش نوجوانان و جوانان به مصرف دخانیات مؤثر واقع شود. باتوجهبه شروع مصرف دخانیات در سنین پایین، بررسی سطح نگرش و آگاهی آنان در‌مورد اثرات مواد دخانی می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های بهداشتی در جهت کاهش مصرف مؤثر باشد [10, 11]. در این مطالعه پدران و برادرها از میان اعضای خانواده بیشترین مصرف مواد دخانی را داشتند که این موضوع می‌تواند در نگرش دانش‌آموزانی که اعضای خانواده را الگوی خود قرار می‌دهند تأثیرگذار باشد. بر‌اساس نظریه یادگیری اجتماعی، الگوی نقش، از‌جمله والدین، همسالان و دوستان نزدیک در گرایش نوجوان به سوی رفتارهای پرخطر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. چنانچه نوجوان از والدینی برخودار باشد که به رفتارهای آسیب‌زایی همچون مصرف سیگار، مواد، مشروبات و خشنونت و درگیری اقدام می‌کنند احتمال بیشتری وجود دارد که نوجوان نیز به سمت این رفتار‌ها گرایش داشته باشد. در همین راستا در مطالعه مدنی و همکاران [12] عواملی، مانند وجود پدر و مادر سیگاری، دوست صمیمی سیگاری و وجود فرد سیگاری در منزل از فاکتورهای تأثیرگذار در گرایش دانش‌آموزان به سیگار بوده است و در مطالعه حبیبی و همکاران [13]، تأثیر بازداری یا حمایت دوستان از مصرف سیگار و مواد و مصرف سیگار توسط دوستان در دانش‌آموزان مصرف‌کننده سیگار بالاتر بود. والی و همکاران [14] اذعان داشتند افزایش آگاهی از اثرات منفی سلامتی می‌تواند منجر به پیشگیری و توقف استفاده از سیگار در بین جوانان شود.
نتایج این مطالعه حاکی از آن است که مصرف قلیان بیشترین آمار را در بین دانش‌آموزان دارد که در این میان دختران به نسبت پسران گرایش بیشتری به مصرف قلیان دارند. در‌مورد زمان تجربه مصرف دخانیات توسط دانش‌آموزان مصرف‌کننده، بیشترین آمار مربوط به تجربه اول در سن 12 سالگی بوده و بیشترین آمار مرتبط با پادیارانی است که فقط 1 بار مصرف دخانیات را تجربه کرده‌اند (9 درصد). در این میان 2 درصد از دانش‌آموزان پادیار در زمان اجرای پژوهش طرح پاد را ترکرده‌اند. این یافته نشان داد هرچند کماکان فراوانی مصرف قلیان در بین گروه مورد‌مطالعه بیشتر از سیگار است و این نشان از عادی‌انگاری و کاهش قبح مصرف این ماده دخانی در جامعه دارد، اما فعالیت‌های پیشگیرانه در جهت اهداف طرح تا حدی موفقیت‌آمیز بوده است [3]. چنانچه حمایت‌خواه و همکاران در نتایج فاز اول مطالعاتی طرح پاد نیز به این مهم اشاره داشتند که قبح اجتماعی سیگار کشیدن در بین دانش‌آموزان و اطرافیان آن‌ها بیشتر از قلیان است. به‌طوری‌که مصرف قلیان بین فرد دانش‌آموز، دوستان نزدیک و خویشاوندان دانش‌آموزان بیشتر از سیگار است و قلیان کشیدن به رفتاری بهنجار و عادی تبدیل شده است [3]. هم‌راستا با نتایج ما میثمی و همکاران [15] طی مطالعه خود در شهر تهران و سال 1394، نشان دادند میزان مصرف سیگار و قلیان به ترتیب 11/5 درصد و 41/5 درصد در بین دانش‌آموزان رواج دارد که این نکته نشان از تغییرات وسیعی در‌زمینه جنسیت و اثر آن بر روی استعمال دخانیات دارد و باتوجهبه نتایج این مطالعه به نظر می‌رسد مصرف دخانیات دختران طی 2 دهه اخیر به نسبت قابل‌توجهی افزایش داشته و قابل‌تأمل و نیازمند اقدامات پیشگیرانه و حمایتی در جهت کاهش گرایش نوجوانان به دخانیات است.
یافته‌های دیگر این مطالعه نشان داد در بین دانش‌آموزان پادیار که تحت آموزشهای ضددخانی قرار گرفته‌اند، در ارتباط میان 3 متغیر آگاهی، نگرش و عملکرد، نسبت به مصرف دخانیات، بیشترین همبستگی میان سطح آگاهی و نگرش به مصرف دخانیات (0/369) وجود دارد. همچنین ارتباط میان 2 متغیر آگاهی و عملکرد ضددخانی 0/311 در سطح 0/05 معنادار بوده است و ارتباط میان 2 متغیر نگرش و عملکرد ضددخانی نیز 0/340 و با سطح 0/05 معنادار بوده است. این یافته حاکی از آن است که با افزایش سطح آگاهی از مضرات مصرف دخانیات شاهد تغییر در نگرش دانش‌آموزان پادیار هستیم که این مهم بر عملکرد ضددخانی در بین آنان که تحت آموزشهای طرح پاد بوده‌اند مؤثر و مشهود است. در این راستا، الکساندر و همکاران [16] گزارش کرده‌اند، وقتی نوجوانان از اثرات منفی این محصولات دخانی برای سلامتی آگاه شوند، استفاده از سیگارهای الکترونیکی را متوقف خواهند کرد.
از‌آنجا‌که از‌جمله اهداف طرح پاد، تأثیرگذاری مثبت پادیاران در انتقال آگاهی و نگرش ضددخانی بر خانواده و محیط و دوستان است، پیرامون اثربخشی طرح پاد در دوران پاندمی کرونا نیز پادیاران (4/29 میانگین از 5) اظهار کردند مداخلات آموزشی انجام‌شده توسط طرح پاد در تغییر رشد سطح آگاهی و بهبود نگرش آنان نسبت به مضرات دخانیات مؤثر بوده است. نتایج گزارش‌شده در راستای سنجش عملکرد پادیاران نشان داد فعالیت‌های طرح پاد در زمان شیوع کرونا هرچند بر تغییر در نوع نگرش و افزایش آگاهی پادیاران مؤثر بوده است، اما عملکرد آنان در ارتباط با تلاش جهت آگاه‌سازی اطرافیان و خانواده نسبتاً ضعیف بوده است که این مهم نیازمند برنامه‌ریزی و اعمال فعالیت‌های مداخلاتی در راستای افزایش مهارت‌های بین‌فردی دانش‌آموزان است.
باتوجهبه نتایج این مطالعه، مداخله آموزشی توانست سطح آگاهی و نگرش گروه مورد آزمایش (پادیاران) را بهبود ببخشد. در مقایسه با گروه آزمایش، گروه کنترل (غیرپادیار) از سطح آگاهی و نگرش منفی‌تری برخوردار بودند. هرچه آگاهی پیرامون مضرات و مسائل فردی و اجتماعی مصرف دخانیات در گروه مورد‌مطالعه بالاتر می‌رود، نگرش نسبت به مواد دخانی نیز منفی‌تر میشود. نکته قابل‌تأمل در این میان شیوع مصرف قلیان به نسبت سیگار بوده که کماکان از قبح کمتری در محیط‌های اجتماعی و حتی خانواده برخوردار است و در بین دختران نیز رو به افزایش است. بنابراین انجام مداخلات آگاهی‌بخشی در فواصل زمانی معین و ساختارمند امری ضروری به نظر می‌رسد و پیشنهاد میشود باتوجهبه شیوع و گسترش دیگر محصولات دخانی مدرن در بین نسل جدید از راهکارهای آگاهی‌بخشی متفاوت و محتوای متناسب با نسل جدید محصولات دخانی استفاده شود و به شکلی نظام‌مند در محدوده زمانی معین به روزرسانی شود.
در مطالعه حاضر داده‌ها به‌صورت خودگزارش‌دهی جمع‌آوری شده بودند. هرچند از ابتدا با افزایش جلب اعتماد و صمیمیت بین تیم تحقیق و دانش‌آموزان سعی شد اثر این سوگیری کاهش یابد. همچنین نمونه‌گیری در بین دانش‌آموزان شهر ورامین احتمالاً تعمیم‌پذیری نتایج به سایر مناطق را با محدودیت مواجهه می‌کند. با‌این‌حال جهت افزایش تعمیم‌پذیری، حجم نمونه مناسب با نمونه‌گیری از مدارس مختلف صورت پذیرفت.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی کمیته اخلاق معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران با شناسه اخلاقی IR.TUMS.DDRI.REC.1398.006 است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: مجتبی حمایت‌خواه؛ روش‌شناسی: محمدرضا مسجدی، اعتبار‌سنجی: مجتبی حمایت‌خواه، نگارش پیش‌نویس: مجتبی حمایت‌خواه، محمدرضا مسجدی، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: ناهید شهابی، شاهین عباس‌زاده.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از حمایت مالی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران تشکر می‌کنند.
References
1.Masjedi M, Ghaffari S, Roshanfekr P, Bahrami Hessari M, Hamzehali S, Mehrjardi AA, et al. Implementing prevention against tobacco dependence (PAD) “toward the tobacco-free schools, neighborhoods, and cities”: Study protocol. J Res Health Sci. 2020; 20(3):e00490. [DOI:10.34172/jrhs.2020.23]
2.Hemayatkhah M, Masjedi MR, Abdolazimbeyg F, Rahmanian V. The effects of an educational intervention based on prevention against tobacco dependence (PAD) regarding frequency of tobacco use among students in Varamin City: Results of the second phase. J Soc Behav Commun Health. 2023; 7(1):1051-60. [DOI:10.18502/jsbch.v7i1.12799]
3.Hemayatkhah M, Ghaffari S, Masjedi MR, Rahmanian V. [Frequency of tobacco use among students in Varamin city: Results of the first phase of the PAD project study (tobacco use prevention in schools) (Persian)]. Koomesh. 1400; 23(6):777-84. [Link]
4.Hamidullah S, Thorpe HHA, Frie JA, McCurdy RD, Khokhar JY. Adolescent substance use and the brain: Behavioral, cognitive and neuroimaging correlates. Front Hum Neurosci. 2020; 14:298. [DOI:10.3389/fnhum.2020.00298]
5.Ali FRM, Agaku IT, Sharapova SR, Reimels EA, Homa DM. Onset of regular smoking before age 21 and subsequent nicotine dependence and cessation behavior among US adult smokers. Prev Chronic Dis. 2020; 17:E06. [DOI:10.5888/pcd17.190176]
6.Nawi AM, Ismail R, Ibrahim F, Hassan MR, Manaf MRA, Amit N, et al. Risk and protective factors of drug abuse among adolescents: A systematic review. BMC Public Health. 2021; 21:1-15. [DOI:10.1186/s12889-021-11906-2]
7.Omidpour A, Kabini Moghadam S, Miyandehi H. [Prevalence of smoking, alcohol and drug use among adolescent students in guilan province. Sci J Nurs Midwifery Paramed Fac. 2021; 7(1):46-59. [Link]
8.Aref Z, Razieh B, Maryam R. Investigating Bushehr city adolescents’ tobacco use and the factors related to it, year 2019. Iran J Pediatr Nurs. 2021; 7(3):60-8. [Link]
9.Habibpour k. [The Pattern of smoking among a sample of tehranian citizens (Persian)]. Soc Probl Iran. 2020; 10(2):85-109. [Link]
10.Lin M, Chu M, Li X, Ma H, Fang Z, Mao L, et al. Factors influencing adolescent experimental and current smoking behaviors based on social cognitive theory: A cross-sectional study in Xiamen. Front Public Health. 2023; 11:1093264. [DOI:10.3389/fpubh.2023.1093264]
11.Nurhidayah R, Kusumawati PD, Wardani R. Knowledge of the cigarettes dangers and attitudes about cigarettes on the intention to quit smoking in teenagers smokers in Nganjuk district. J Nurs Pract. 2023; 7(1):163-8. [DOI:10.30994/jnp.v7i1.440]
12.Asadian A, Aghamolaei T, Ataollahii F, Madani A, Ghanbarnejad A, Khodarahmi M, et al. Assessment of health warning messages on cigarette packages from smoker’s viewpoints. Hakim Health Syst Res J. 2015; 18(1):34-41. [Link]
13.Habibi M, Besharat MA, Ferrer-Wreder L. [A compactiive study of smoking prevention indexes and effect of individual, family, and peers risk factors in adolescent`s smoking: Smoker and non-smoker high school students (Persian)]. Soc Psychol Res. 2012; 1(4):19-44. [Link]
14.Wali A, Siddiqui TM, Shahab A, Ejaz A. Knowledge, attitude and practice of areca nut, Gutka and tobacco smoking amongst school children in Karachi. Res Rev J Dent Sci. 2016; 4(4):39-42. [Link]
15.Meysamie A, Mahdiin Z, Seddigh L. [Frequency of tobacco use among students in Tehran city (Persian)]. Tehran Univ Med J. 2015; 73(7):515-26. [Link]
16.Alexander JP, Williams P, Lee YO. Youth who use e-cigarettes regularly: A qualitative study of behavior, attitudes, and familial norms. Preventive Med Rep. 2019; 13:93-7. [DOI:10.1016/j.pmedr.2018.11.011]
1.Masjedi M, Ghaffari S, Roshanfekr P, Bahrami Hessari M, Hamzehali S, Mehrjardi AA, et al. Implementing prevention against tobacco dependence (PAD) “toward the tobacco-free schools, neighborhoods, and cities”: Study protocol. J Res Health Sci. 2020; 20(3):e00490. [DOI:10.34172/jrhs.2020.23]
2.Hemayatkhah M, Masjedi MR, Abdolazimbeyg F, Rahmanian V. The effects of an educational intervention based on prevention against tobacco dependence (PAD) regarding frequency of tobacco use among students in Varamin City: Results of the second phase. J Soc Behav Commun Health. 2023; 7(1):1051-60. [DOI:10.18502/jsbch.v7i1.12799]
3.Hemayatkhah M, Ghaffari S, Masjedi MR, Rahmanian V. [Frequency of tobacco use among students in Varamin city: Results of the first phase of the PAD project study (tobacco use prevention in schools) (Persian)]. Koomesh. 1400; 23(6):777-84. [Link]
4.Hamidullah S, Thorpe HHA, Frie JA, McCurdy RD, Khokhar JY. Adolescent substance use and the brain: Behavioral, cognitive and neuroimaging correlates. Front Hum Neurosci. 2020; 14:298. [DOI:10.3389/fnhum.2020.00298]
5.Ali FRM, Agaku IT, Sharapova SR, Reimels EA, Homa DM. Onset of regular smoking before age 21 and subsequent nicotine dependence and cessation behavior among US adult smokers. Prev Chronic Dis. 2020; 17:E06. [DOI:10.5888/pcd17.190176]
6.Nawi AM, Ismail R, Ibrahim F, Hassan MR, Manaf MRA, Amit N, et al. Risk and protective factors of drug abuse among adolescents: A systematic review. BMC Public Health. 2021; 21:1-15. [DOI:10.1186/s12889-021-11906-2]
7.Omidpour A, Kabini Moghadam S, Miyandehi H. [Prevalence of smoking, alcohol and drug use among adolescent students in guilan province. Sci J Nurs Midwifery Paramed Fac. 2021; 7(1):46-59. [Link]
8.Aref Z, Razieh B, Maryam R. Investigating Bushehr city adolescents’ tobacco use and the factors related to it, year 2019. Iran J Pediatr Nurs. 2021; 7(3):60-8. [Link]
9.Habibpour k. [The Pattern of smoking among a sample of tehranian citizens (Persian)]. Soc Probl Iran. 2020; 10(2):85-109. [Link]
10.Lin M, Chu M, Li X, Ma H, Fang Z, Mao L, et al. Factors influencing adolescent experimental and current smoking behaviors based on social cognitive theory: A cross-sectional study in Xiamen. Front Public Health. 2023; 11:1093264. [DOI:10.3389/fpubh.2023.1093264]
11.Nurhidayah R, Kusumawati PD, Wardani R. Knowledge of the cigarettes dangers and attitudes about cigarettes on the intention to quit smoking in teenagers smokers in Nganjuk district. J Nurs Pract. 2023; 7(1):163-8. [DOI:10.30994/jnp.v7i1.440]
12.Asadian A, Aghamolaei T, Ataollahii F, Madani A, Ghanbarnejad A, Khodarahmi M, et al. Assessment of health warning messages on cigarette packages from smoker’s viewpoints. Hakim Health Syst Res J. 2015; 18(1):34-41. [Link]
13.Habibi M, Besharat MA, Ferrer-Wreder L. [A compactiive study of smoking prevention indexes and effect of individual, family, and peers risk factors in adolescent`s smoking: Smoker and non-smoker high school students (Persian)]. Soc Psychol Res. 2012; 1(4):19-44. [Link]
14.Wali A, Siddiqui TM, Shahab A, Ejaz A. Knowledge, attitude and practice of areca nut, Gutka and tobacco smoking amongst school children in Karachi. Res Rev J Dent Sci. 2016; 4(4):39-42. [Link]
15.Meysamie A, Mahdiin Z, Seddigh L. [Frequency of tobacco use among students in Tehran city (Persian)]. Tehran Univ Med J. 2015; 73(7):515-26. [Link]
16.Alexander JP, Williams P, Lee YO. Youth who use e-cigarettes regularly: A qualitative study of behavior, attitudes, and familial norms. Preventive Med Rep. 2019; 13:93-7. [DOI:10.1016/j.pmedr.2018.11.011]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
