طب پیشگیری

مقدمه
از دسامبر 2019 مواردی از ابتلا به ویروسی که باعث عفونت ریه می‌شد در ووهان چین گزارش شد و به دلیل خاصیت سرایت‌پذیری ویروس تعداد افراد مبتلا به‌سرعت در سراسر جهان افزایش یافت [1]. بیش از 200 کشور مختلف درگیر کوویدـ19 شدند و ابتلا به این ویروس به همه‌گیری تبدیل شد [2]. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی تا تاریخ 3 مارچ 2022 بیش از 438 میلیون مورد شناخته شده و حدود 6 میلیون مرگ ناشی از این بیماری به ثبت رسیده ‌است [3]. افزایش سریع تعداد بیماران به‌ویژه بیماران بدحال و فوتی، بهداشت جهانی را با چالش بزرگی روبه‌رو کرد. همه‌گیری نه‌تنها باعث نگرانی درمورد سلامت جسمی می‌شود، بلکه منجر به بروز اختلالات روان‌شناختی مختلفی در افراد و مخدوش‌شدن سلامت روان می‌شود [4]. شواهد حاکی از آن است که افراد در هنگام شیوع بیماری‌های واگیر ممکن است علائم روان‌پریشی، اضطراب، افکار خودکشی و هراس را تجربه کنند [4]. عوامل متعددی بر اضطراب ناشی از همه‌گیری کوویدـ19 مؤثر هستند که برخی از این عوامل در سایر کشورها و برخی دیگر در کشورهایی ازجمله ایران به چشم می‌خورند. از عوامل مؤثر بر اضطراب ناشی از بیماری می‌توان به نوپدید و ناشناخته بودن آن، سرعت انتقال بالا، میزان مرگ‌و‌میر، کاهش تعاملات اجتماعی به‌دلیل رعایت قرنطینه، شنیدن مداوم اخبار همه‌گیری و تأثیرات آن، تحریم‌های شدید اقتصادی اعمال‌شده علیه کشور و تردید درمورد کفایت دولت جهت انجام اقدامات لازم در تأمین نیازهای بهداشتی‌درمانی اشاره کرد که همگی می‌توانند دلایلی جهت بروز اضطراب در همه‌گیری کوویدـ19 به‌خصوص در ایران باشند [5]. بسیاری از مردم آمریکا‌ برای کنترل استرس و اضطراب همه‌گیری از داروهای ضداضطراب استفاده می‌کنند، زیرا از اواسط فوریه تا اواسط مارس سال 2020 تقاضا برای این داروها 1/34 درصد افزایش یافته ‌است [6]. می‌توان نتیجه گرفت همه‌گیری کوویدـ19 تأثیر زیادی در به خطر ‌افتادن سلامت روان داشته است [7].
دانشجویان دانشگاه نیز از این قاعده مستثنا نیستند، همه‌گیری کووید‌ـ‌19 و لزوم رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی به تعطیلی بی‌سابقه کلاس‌های حضوری و غیرحضوری‌ شدن آموزش منجر شد. تغییردر نحوه آموزش، دانشجویان را با چالش جدیدی مواجه کرد چالش‌هایی که می‌تواند به دلایل مختلف مانند نبود زیرساخت‌های لازم در فناوری اطلاعات، پایین بودن سواد دیجیتال دانشجویان و یا عدم مشارکت آن‌ها در کلاس‌های مجازی ایجاد شوند [8]. چنین تغییری، باعث ایجاد نگرانی درمورد حرفه شغلی در میان افراد محصل می‌شود و چالش‌های مداوم بهداشت روان در میان دانشجویان دانشگاه را تشدید می‌کند [9]. 
بیشتر اختلالات روانی مادام‌العمر برای اولین بار در سنین دانشگاه بروز خواهند کرد، زیرا اکثر دانشجویان برای اولین بار از خانواده خود جدا می‌شوند و محیط جدید و پرتنش دانشگاه و خوابگاه را تجربه خواهند کرد که در این میان ممکن است با مشکلات اقتصادی نیز دست‌و‌پنجه نرم کنند [10]. از شایع‌ترین مشکلات روان‌شناختی که در دانشجویان یافت می‌شود افسردگی، اضطراب و استرس است [10]. از میان اختلالات روانی اضطراب، افسردگی و استرس جایگاه ویژه‌ای دارند. در مطالعه‌ای، شیوع جهانی افسردگی متوسط تا شدید 60/8 درصد، اضطراب 73 درصد و استرس 4/62 درصد گزارش شده ‌است [11]. در سراسر جهان حدود 300 میلیون نفر به درجات مختلف افسردگی مبتلا هستند که سالانه 800 هزار نفر از این تعداد اقدام به خودکشی می‌کنند. مطالعه‌ای در هند نشان داد شیوع افسردگی در جمعیت عمومی از 6 درصد تا 7/52 درصد و در دانشجویان از 5/16درصد تا 3/71 درصد متفاوت است [12].
تحصیل در رشته پرستاری بیش از سایر رشته‌ها به اضطراب در دانشجویان خواهد منجر شد، از عوامل مؤثر بر اضطراب دانشجویان پرستاری می‌توان به بار سنگین رشته، امتحانات دشوار، چالش‌های محیط بالینی و مراقبت از بیماران مزمن و بدحال اشاره کرد. دانشجویان پرستاری تحت آموزش بالینی قرار می‌گیرند. برخی از دانشجویان در کنار تحصیل به منظور کسب درآمد در بیمارستان‌ها اشتغال دارند. نبود تجهیزات کافی حفاظت شخصی و ترس از مبتلا‌ شدن یا مبتلا‌ کردن اعضای خانواده در شرایط همه‌گیری، می‌توانند به اضطراب در دانشجویان این رشته منجر شوند [13].
چونگ و همکاران نشان‌ دادند عواملی ازقبیل سال تحصیل، عدم تحرک جسمی و بحران خانوادگی در سال گذشته با افسردگی ارتباط معنی‌داری داشت. رژیم‌های غذایی نامتعادل با اضطراب ارتباط معناداری دارند. از نظر تجربی و بالینی، مشکلات مالی و عوامل سبک زندگی می‌توانند میزان افسردگی و اضطراب و علائم استرس دانشجویان پرستاری را افزایش ‌دهند [14]. مطالعه‌ای که در اسرائیل روی دانشجویان پرستاری انجام شد نشان داد جنسیت، فقدان وسایل حفاظت شخصی و ترس از مبتلا شدن با نمره اضطراب بالاتری در ارتباط بوده است [13].
 سعادتی راد و همکاران در سال 1399 نشان دادند دانشجویانی که با فرد مبتلا به کوویدـ19 در ارتباط بودند از سلامت روان پایین‌‌تری برخوردار هستند [15]. مطالعه‌ای دیگر در اسپانیا نشان داد دانشجویان پرستاری سطوح بالای اضطراب را در همه‌گیری کوویدـ19 تجربه ‌می‌کنند و از عوامل مؤثر بر اضطراب می‌توان به زن بودن، تحصیل در سال آخر دوره کارشناسی و همچنین زندگی در خانه بدون باغچه اشاره‌ کرد [16]. برخلاف اکثریت پژوهش‌ها، مطالعه‌ای در عربستان سعودی نشان‌ داد اکثر دانشجویان پرستاری افسردگی، اضطراب و استرس قابل‌توجهی نداشتند، اما عواملی مانند زن بودن، نداشتن اطلاعات کافی در رابطه با کوویدـ19 و استفاده مکرر از استراتژی‌های مقابله‌ای انکار، موجب افزایش ترس از بیماری در دانشجویان می‌شد و همچنین وجود فرد مبتلا به کوویدـ19 در اطرافیان فرد با افزایش نمرات افسردگی، اضطراب و استرس همراه بود [17]. با توجه به اهمیت اضطراب و افسردگی در دانشجویان پرستاری و ماهیت نوپدید و همه‌گیری کرونا، هدف اصلی این مطالعه تعیین شیوع افسردگی و اضطراب دانشجویان پرستاری آبادان طی همه‌گیری کووید-19 است.
مواد و روش‌ها
این مطالعه یک مطالعه مقطعی از نوع توصیفی‌تحلیلی است. جامعه پژوهش همه دانشجویان رشته کارشناسی پرستاری دانشگاه علوم‌پزشکی آبادان در سال 1399 بودند. نمونه‌گیری از 29/11/1399 تا 29/12/1399 از طریق پرسش‌نامه آنلاینی که در سامانه دیجی‌سروی بارگذاری ‌شد، انجام شد. معیار ورود به مطالعه شامل این موارد بود: دانشجوی پرستاری باشد، ترم تحصیلی دانشجو دو یا بالاتر باشد. همچنین معیارهای خروج شامل این موارد بود: تکمیل ناقص پرسش‌نامه، داشتن سابقه مصرف داروهای روان و آرام‌بخش و داشتن سابقه ابتلا به بیماری‌های مزمن روان.
 داده‌ها از طریق پرسش‌نامه اطلاعات پایه، پرسش‌نامه سلامت بیمار-9‌ یا مقیاس اضطراب بیماری کرونا جمع‌آوری ‌شدند. شرکت‌کنندگان با پرکردن رضایت‌نامه آگاهانه در بخش اول پرسش‌نامه الکترونیکی، به‌طور ناشناس به نظرسنجی آنلاین پاسخ دادند. در فرم رضایت، اطلاعاتی درمورد اهداف تحقیق، محرمانه بودن اطلاعات و حق لغو مشارکت بدون توجیه قبلی به همه شرکت‌کنندگان داده ‌شد. نمونه‌گیری به‌روش در‌دسترس انجام شد و در گروه‌های اپلیکیشن واتساپ از دانشجویان درخواست شد که لینک پرسش‌نامه را برای همکلاسی‌های خود ارسال کنند.
 فرم اطلاعات پایه شامل متغیرهای سن، جنس، وضعیت تأهل، ترم تحصیلی دانشجو، سطح درآمد، پرداخت شهریه، سابقه مشروطی، محل زندگی، سابقه ابتلا به کرونا، وضعیت اشتغال، برنامه منظم ورزشی، رتبه تولد، سابقه ابتلا به بیماری‌های مزمن روان و سابقه مصرفه داروهای اعصاب‌ بود. 
کروئنکه و همکاران پرسش‌نامه سلامت بیمار-‌9 را در سال 1999 برای غربالگری وجود و شدت علائم افسردگی و ارزیابی شدت نشانه‌شناسی افسردگی بر اساس معیارهای چهارمین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانپزشکی ساختند که متشکل از 9 گویه است. درواقع این پرسش‌نامه بررسی می‌کند طی دو هفته گذشته هر فرد، هر گویه پرسش‌نامه را چند بار تجربه کرده است. این مقیاس دارای طیف لیکرت 3 نقطه‌ای است. نمره‌دهی به این ‌صورت انجام می‌شود: صفر=هیچ‌وقت، 1=چندروز، 2=بیش از نیمی از روزها و 3=تقریباً همیشه. دامنه مجموع نمرات آن بین صفر-27 است. نمرات زیر 5 نشان‌دهنده وجود سلامت روانی و عدم افسردگی، 5-9 نشان‌دهنده افسردگی کم، 10-14 افسردگی متوسط و 15 به بالا نشان‌دهنده افسردگی بالا بوده است. روایی این ابزار با روش آلفای کرونباخ 0/856 و پایایی آن 0/869 است [18]. 
مقیاس اضطراب ویروس کرونا را علی‌پور و همکاران در سال 1398 با هدف سنجش اضطراب ناشی از شیوع ویروس کرونا در کشور ایران تهیه و اعتباریابی کردند. نسخه نهایی این ابزار دارای 18 گویه و 2 مؤلفه (عامل) است. گویه‌های 1 تا 9 علائم روانی و گویه‌های 10 تا 18 علائم جسمانی را می‌سنجد. این ابزار در طیف 4 درجه‌ای لیکرت (هرگز=صفر، گاهی اوقات=1، بیشتر اوقات=2 و همیشه=3) نمره‌گذاری می‌شود. بنابراین بیشترین و کمترین نمره‌ای که افراد پاسخ‌دهنده در این پرسش‌نامه کسب می‌کنند بین صفر تا 54 است. نمرات صفر-16 نشان‌دهنده عدم اضطراب یا اضطراب خفیف، نمره 17-29 نشان‌دهنده اضطراب متوسط و نمره 30-54 نشان‌دهنده اضطراب شدید است. پایایی این ابزار با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای کل پرسش‌نامه 0/919 و روایی آن 0/483 بوده است [19]. ضریب آلفای کرونباخ مقیاس‌های اضطراب و افسردگی در این مطالعه به ترتیب 0/992 و 0/866 به‌دست ‌آمد. همچنین ضریب آلفای کرونباخ برای هر دو بُعد 0/921 به دست آمد. حجم نمونه بر اساس مقاله مشابه [20] و با استفاده از نرم‌افزار medcalc و فرمول شماره 1 با سطح معناداری 5 درصد،P=0/207 و میزان خطای 0/05، 253 نفر تعیین شد.



سطح معنی‌داری در کلیه آزمون‌های مذکور کمتر از 0/05 در نظر گرفته شد. تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخحه 21 انجام شد. از جدول فراوانی برای نشان دادن اطلاعات پایه و از رگرسیون لجستیک برای تعیین عوامل مؤثر بر اضطراب و افسردگی دانشجویان استفاده شد. 30 پرسش‌نامه ناقص تکمیل شده بودند که از مطالعه خارج شدند و 13 نفر از دانشجویان به‌دلیل داشتن شرایط خروج از مطالعه مانند سابقه مصرف داروی روان و آرام‌بخش و همچنین سابقه ابتلا به بیماری‌های مزمن اعصاب و روان از مطالعه خارج شدند و درنهایت حجم نمونه به 210 نفر کاهش یافت. 
یافته‌ها
اطلاعات توصیفی دانشجویان پرستاری شهرستان آبادان نشان داد میانگین سنی دانشجویان مورد مطالعه 7/26±‌22/61 بوده است. 118 نفر (56/2 درصد) از شرکت‌کنندگان مؤنث و 92 نفر (43/8 درصد) مذکر بودند. همچنین 193 نفر (91/9 درصد) از دانشجویان مجرد بودند. 159 نفر (75/7 درصد) سابقه ابتلا به کرونا را طی مدت همه‌گیری نداشتند، 129 نفر (61/4 درصد) هیچ هزینه‌ای برای تحصیل پرداخت نمی‌کردند و فقط 65 نفر (31 درصد) برنامه ورزشی منظمی را دنبال می‌کردند. اکثریت دانشجویان (86/7 درصد) ساکن شهر بودند و به همراه خانواده زندگی می‌کردند و فقط 4/3 درصد از کل دانشجویان سابقه مشروطی را ذکر کردند.
جدول شماره 1 نتایج پرسش‌نامه پرسش‌نامه سلامت بیمار-9‌ و مقیاس اضطراب بیماری کرونا را نشان می‌دهد که بیانگر شیوع اضطراب و افسردگی در دانشجویان پرستاری شهرستان آبادان است. از مجموع 210 نفر شرکت‌کننده 129نفر (61/43 درصد) علائم خفیف تا شدید افسردگی و 45 نفر (21/43 درصد) علائم متوسط و شدید اضطراب را نشان دادند. از بین کل دانشجویان مبتلا به افسردگی، دانشجویان مذکر (38/77 درصد) افسردگی کمتری نسبت به دانشجویان مؤنث (61/23 درصد) داشتند و همچنین از کل دانشجویان افسرده، گروه دانشجویان مجرد (85/02 درصد)، دانشجویانی که برنامه منظم ورزشی نداشتند (70/55 درصد) ، آن‌هایی که در شهر با خانواده زندگی می‌کردند (85/86 درصد) بیشتر از همتایان خود علائم افسردگی را نشان دادند. همچنین از کل دانشجویانی که علائم اضطراب را نشان دادند، دانشجویان مذکر (79/29 درصد) اضطراب کمتری نسبت به دانشجویان مؤنث (70/21 درصد) را تجربه کردند. از کل دانشجویانی که اضطراب متوسط و شدید را گزارش کرده بودند، گروه دانشجویان مجرد (88/93 درصد)، دانشجویانی که برنامه منظم ورزشی نداشتند (71/14 درصد)، آن‌هایی که در شهر با خانواده زندگی می‌کردند (93/42 درصد) بیشتر از همتایان خود علائم اضطراب را نشان دادند.




جدول شماره 2 مدل رگرسیون لجستیک برای پیش‌بینی علائم افسردگی و اضطراب بر اساس مقیاس‌های پرسش‌نامه پرسش‌نامه سلامت بیمار-9‌ و مقیاس اضطراب بیماری کرونا را نشان‌می‌دهد. افراد مؤنث 1/9 برابر بیشتر از مردان علائم اضطراب کرونا را نشان‌ دادند که تقریباً می‌توان این اختلاف را معنادار دانست (055/P=0). دانشجویانی که سابقه ابتلا به کرونا داشتند 2/04 برابر بیشتر از افرادی که سابقه ابتلا به کرونا را ذکر نکردند، علائم اضطراب کرونا را نشان دادند (049/OR=2) که این اختلاف معنادار می‌باشد (049/P=0) و همچنین دانشجویانی که سابقه مشروطی داشتند نسبت به دانشجویانی که سابقه مشروطی نداشتند 0/16 برابر علائم افسردگی را بیشتر نشان دادند که از نظر آماری این اختلاف معنادار بوده است (028/P=0).



بحث و نتیجه‌گیری 
این مطالعه مقطعی با هدف تعیین شیوع اضطراب و افسردگی در دانشجویان پرستاری آبادان طی همه‌گیری کوویدـ19 در سال 1399 انجام شد. در این مطالعه 21/43 درصد ازدانشجویان پرستاری دانشگاه علوم‌پزشکی آبادان، افسردگی خفیف تا شدید و 21/43 درصد علائم اضطراب متوسط تا شدید را گزارش کردند. در این راستا می‌توان به مطالعه میری و همکاران اشاره کرد که در این مطالعه طی همه‌گیری کووید-19 دانشجویان پزشکی همدان درجاتی از اضطراب و افسردگی را نشان دادند، اما شیوع علائم افسردگی در همه گیری کووید-19 در دانشجویان پزشکی همدان به‌طور چشمگیری کمتر از دانشجویان پرستاری آبادان بود. 
همسو با مطالعه حاضر می‌توان به مطالعه‌ای دیگر در بنگلادش اشاره کرد که در این مطالعه همچون مطالعه حاضر طی همه‌گیری کوویدـ19 اضطراب و افسردگی دانشجویان پرستاری قابل‌توجه بوده ‌است [9]. اما شیوع اضطراب در این مطالعه خیلی بیشتر از دانشجویان پرستاری آبادان بود. مطالعه در بنگلادش در ماه‌های ابتدایی شیوع کرونا انجام شده بود. زمانی که اطلاعات درزمینه این بیماری کافی نبود و نگرانی‌های زیادی درمورد نحوه انتقال و کنترل این بیماری وجود داشت [5]. علاوه بر این، وضعیت نا‌به‌سامان این کشور و عدم استفاده از پرسش‌نامه اختصاصی کوویدـ19 جهت گردآوری داده‌ها می‌توانند در بالا بودن شیوع اضطراب در مطالعه‌ای که در بنگلادش انجام شده مؤثر باشند.
دانشجویان دختر در این مطالعه علائم افسردگی و اضطراب را بیش از دانشجویان مذکر گزارش کردند که این نتیجه هم‌راستای مطالعه‌ای دیگر در چین بود که نشان داد جنسیت مؤنث یک ریسک‌فاکتور برای افزایش احتمال افسردگی در دوران همه‌گیری است [21]. در حالی که در مطالعه دیگری در چین شیوع علائم اضطراب در دانش‌آموزان پسر بیش از دختران بود [22]. به نظر می‌رسد علت این اختلاف می‌تواند ناشی از تفاوت در گروه سنی دو مطالعه باشد، زیرا دانش‌آموزان پسر دبیرستانی به دلیل اینکه در سن بلوغ هستند از نظر روانی شرایط ناپایداری دارند و این مسئله می‌تواند علت تفاوت باشد. برخی مطالعات در پسران، وجود ارتباط مثبت بین فعالیت غدد جنسی و آدرنال با اضطراب را نشان دادند [23]. نتایج را می‌توان این‌گونه تبیین کرد که در دوران قرنطینه با ایجاد فاصله اجتماعی و محدودیت ارتباطات، به‌دلیل اینکه زنان از نظر روانی، عاطفی‌تر از مردان هستند و اهمیت بیشتری برای روابط بین‌فردی قائل هستند، بیشتر مستعد آسیب‌های روانی ازجمله افسردگی و اضطراب هستند [24]. 
مطالعه حاضر نشان داد نداشتن برنامه منظم ورزشی می‌تواند باعث افزایش علائم افسردگی و اضطراب در دانشجویان شود که در این راستا مطالعه باقری و همکاران نشان داد در افراد ورزشکار، اضطراب کرونا کمتر و سبک مقابله‌ای مسئله‌مدار در آنان بیشتر از افراد غیرورزشکار بوده است [25]. در مطالعه‌ای دیگر که در ایتالیا انجام شد افرادی که طی همه‌گیری کووید-19 فعالیت بدنی خود را در منزل ادامه داده بودند از بهزیستی روان‌شناختی بالاتری برخوردار بودند [26]. بنابر این نتایج می‌توان گفت داشتن فعالیت ورزشی منظم تأثیر مثبتی در بهبود وضعیت روان‌شناختی افراد در شرایط همه‌گیری دارد.
در مطالعه حاضر دانشجویانی که سابقه ابتلا به کرونا داشتند بیش از سایرین، علائم اضطراب و افسردگی را نشان دادند. این مطالعه هم‌راستا با مطالعه انجام‌شده در چین است که نشان داد افرادی که در نزدیکان خود، افراد مشکوک یا مبتلا به کوویدـ19 داشتند، بیشتر علائم اضطراب و افسردگی را نشان دادند [27]. زیرا تجربه شرایط تنش‌زای بیماری برای فرد و یا خانواده وی می‌تواند به بروز اختلالات روا‌شناختی در فرد منجر شود. علاوه بر این مطالعه‌ای دیگر نشان می‌دهد کرونا و شرایط ایجاد‌شده ناشی از آن مانند قرنطینه، فرد را مستعد اختلالات روانی مانند افسردگی، تحریک‌پذیری و عصبانیت می‌کند [28].
علائم افسردگی در دانشجویانی که سابقه مشروطی دارند بیشتر از دانشجویانی است که سابقه مشروط شدن نداشتند. در مطالعات دیگر دانشجویانی که سابقه مشروطی داشتند، اختلالات روانی ازجمله اضطراب و افسردگی را بیش از سایرین گزارش کردند. به‌طور کلی دانشجو به دنبال مشروط شدن، دچار احساس ناکارآمدی در تحصیل می‌شود که این احساس می‌تواند سرآغاز ابتلا به اختلالات روان‌شناختی ازجمله اضطراب و افسردگی باشد [29]، اما در مطالعات انجام‌شده درزمینه اختلالات روان‌شناختی ناشی از کووید-19 در دانشجویان، توجه چندانی به این موضوع نشده بود که توصیه می‌شود در مطالعات آتی مورد توجه قرار گیرد.
شیوع اضطراب و افسردگی در دانشجویان پرستاری آبادان طی پاندمی کوویدـ19 قابل‌توجه است. با انجام مطالعه حاضر می‌توان به این نتیجه رسید که تداوم همه‌گیری می‌تواند باعث به خطر افتادن سلامت روان دانشجویان پرستاری شود و از آنجا که دانشجویان پرستاری همان پرستاران آینده هستند، وقوع این امر می‌تواند تهدیدی برای سلامت عموم جامعه محسوب شود. اکنون حدود 2 سال است که از ورود ویروس کرونا به ایران می‌گذرد، با شیوع این بیماری، همه آحاد جامعه، به‌ویژه جوامع دانشگاهی با بحران بزرگی مواجه شدند. با درنظر داشتن آثار روان‌شناختی ناشی از همه‌گیری بر دانشجویان و با توجه به اینکه نمی‌توان زمان مشخصی برای پایان این بحران تعیین کرد، انتظار می‌رود حمایت‌های روانی از طرف دانشگاه برای جلوگیری از آسیب در دانشجویان هم در شرایط کرونا و هم در شرایط پساکرونا انجام شود.

از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به حجم پایین نمونه اشاره کرد که علت این امر کم‌بودن جمعیت دانشکده و تحت وب بودن پرسش‌نامه بوده ‌است. 
از نقاط قوت این مطالعه می‌توان به استفاده از مقیاس ویژه بیماری کوویدـ19 برای متغیر اضطراب اشاره ‌کرد، در مطالعات مشابه از ابزارهای عمومی برای سنجش اضطراب استفاده شده است. 
از دیگر نقاط قوت این مطالعه می‌توان به جمع‌آوری الکترونیک داده‌ها اشاره کرد که رعایت فاصله اجتماعی در شرایط همه‌گیری را مورد توجه قرار داده است. از سوی دیگر، جمع‌آوری الکترونیک داده‌ها به‌دلیل نبود مصاحبه حضوری و بررسی حضوری وضعیت روانی مددجو، می‌تواند نقطه‌ضعفی برای مطالعه حاضر باشد. پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های بعدی جهت تکمیل پژوهش حاضر با حجم نمونه بیشتر و با ابزارهای دیگر و یا به وسیله مصاحبه حضوری با دانشجویان انجام شود. همچنین برای گروه‌های پرخطر مطالعه، ازجمله دانشجویان با سابقه مشروطی، دانشجویان با سابقه ابتلا به کرونا و دختران، جلسات مشاوره گروهی و یا تفریحات سازمان داده‌شده طراحی و اجرا شود. 
توصیه می‌شود مطالعات بعدی با هدف بررسی تأثیر مداخلات مذکور در اضطراب و استرس گروه‌های پرخطر مطالعه انجام شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.ABADANUMS.REC.1399.191 از دانشگاه علوم‌پزشکی آبادان است.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
نمونه‌گیری و نگارش مقاله: تارا برزو؛ طراحی پژوهش، جمع‌بندی نهایی، نگارش مقاله و نتیجه‌گیری: مهسا تفضلی؛ تحلیل آماری: فاطمه مقصودی؛ مروری بر متون: شهلا اسدی حویزیان. 
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از مسئولین محترم معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی آبادان تقدیر و تشکر می‌شود.

1. Lu H, Stratton CW, Tang YW. Outbreak of pneumonia of unknown etiology in Wuhan, China: The mystery and the miracle. J Med Virol. 2020; 92(4):401-2. [DOI:10.1002/jmv.25678] [PMID] [PMCID]
2. Kannan S, Ali PSS, Sheeza A, Hemalatha K. COVID-19 (Novel Coronavirus 2019)-recent trends. Eur Rev Med Pharmacol Sci. 2020; 24(4):2006-11. [DOI:10.26355/eurrev_202002_20378]
3. World Health Organization. WHO Coronavirus (COVID-19) dashboard. Geneva: World Health Organization; 2022. [Link]
4. Salari N, Hosseinian-Far A, Jalali R, Vaisi-Raygani A, Rasoulpoor S, Mohammadi M, et al. Prevalence of stress, anxiety, depression among the general population during the COVID-19 pandemic: A systematic review and meta-analysis. Global Health. 2020; 16(1):57. [DOI:10.1186/s12992-020-00589-w] [PMID] [PMCID]
5. Moghanibashi-Mansourieh A. Assessing the anxiety level of Iranian general population during COVID-19 outbreak. Asian J Psychiatr. 2020; 51:102076. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102076] [PMID] [PMCID]
6. Lee SA, Jobe MC, Mathis AA, Gibbons JA. Incremental validity of coronaphobia: Coronavirus anxiety explains depression, generalized anxiety, and death anxiety. J Anxiety Disord. 2020; 74:102268. [DOI:10.1016/j.janxdis.2020.102268] [PMID] [PMCID]
7. Bagheri Sheykhangafshe F, Arianipour M, Saeedi M, Savabi Niri V. [The consequences of the Coronavirus 2019 pandemic on the mental health of the elderly: Systematic review (Persian)]. J Prevent Med. 2021; 8(2):83-95. [Link]
8. Carolan C, Davies CL, Crookes P, McGhee S, Roxburgh M. COVID 19: Disruptive impacts and transformative opportunities in undergraduate nurse education. Nurse Educ Pract. 2020; 46:102807. [DOI:10.1016/j.nepr.2020.102807] [PMID] [PMCID]
9. Islam MA, Barna SD, Raihan H, Khan MNA, Hossain MT. Depression and anxiety among university students during the COVID-19 pandemic in Bangladesh: A web-based cross-sectional survey. Plos One. 2020; 15(8):e0238162. [DOI:10.1371/journal.pone.0238162] [PMID] [PMCID]
10. Bayram N, Bilgel N. The prevalence and socio-demographic correlations of depression, anxiety and stress among a group of university students. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol. 2008; 43(8):667-72. [DOI:10.1007/s00127-008-0345-x] [PMID]
11. Kulsoom B, Afsar NA. Stress, anxiety, and depression among medical students in a multiethnic setting. Neuropsychiatr Dis Treat. 2015; 11:1713-22. [DOI:10.2147/NDT.S83577] [PMID] [PMCID]
12. Meitei KT, Singh HS. Prevalence of depression among Indian population. Online J Health Allied Scs. 2019; 18(4):12. [Link]
13. Savitsky B, Findling Y, Ereli A, Hendel T. Anxiety and coping strategies among nursing students during the covid-19 pandemic. Nurse Educ Pract. 2020; 46:102809. [DOI:10.1016/j.nepr.2020.102809] [PMID] [PMCID]
14. Cheung T, Wong SY, Wong KY, Law LY, Ng K, Tong MT, et al. Depression, anxiety and symptoms of stress among baccalaureate nursing students in Hong Kong: A cross-sectional study. Int J Environ Res Public Health. 2016; 13(8):779. [DOI:10.3390/ijerph13080779] [PMID] [PMCID]
15. Saadatirad M T, Mashhadi F, Akbarzadeh H, Mohseni F, Aghaei S, Haddad Samani F, et al . [Evaluation of mental health status of nursing students of the Islamic Azad University, Sari, Iran, during the COVID-19 pandemic in winter 2021 (Persian)]. J Health Res Community. 2021; 7(1):25-36. [Link]
16. García-González J, Ruqiong W, Alarcon-Rodriguez R, Requena-Mullor M, Ding C, Ventura-Miranda MI. Analysis of anxiety levels of nursing students because of e-learning during the COVID-19 pandemic. Healthcare. 2021; 9(3):252. [DOI:10.3390/healthcare9030252] [PMID] [PMCID]
17. Alsolais A, Alquwez N, Alotaibi KA, Alqarni AS, Almalki M, Alsolami F, et al. Risk perceptions, fear, depression, anxiety, stress and coping among Saudi nursing students during the COVID-19 pandemic. J Mental Health. 2021; 30(2):194-201. [DOI:10.1080/09638237.2021.1922636] [PMID]
18. Farrahi H, Gharraee B, Oghabian MA, Zare R, Pirmoradi MR, Najibi SM, et al. [Psychometric properties of the Persian version of patient health questionnaire-9 (Persian)]. Iran J Psychiatry Clin Psychol. 2021; 27(2):248-63. [DOI:10.32598/ijpcp.27.2.3375.1]
19. Alipour A, Ghadami A, Alipour Z, Abdollahzadeh H. [Preliminary validation of the Corona Disease Anxiety Scale (CDAS) in the Iranian sample. Health Psychol (Persian)]. 2020; 8(32):163-75. [Link]
20. Hasanpour M, Maroufizadeh S, Mousavi H, Noughani F, Afshari M. Prevalence of generalized anxiety disorder among nursing students in Iran during the COVID-19 pandemic: A web-based cross-sectional study. Int J Afr Nurs Sci. 2021; 15:100360.‏ [DOI:10.1016/j.ijans.2021.100360] [PMID] [PMCID]
21. Chang J, Yuan Y, Wang D. [Mental health status and its influencing factors among college students during the epidemic of COVID-19 (Chinese)]. Nan Fang Yi Ke Da Xue Xue Bao. 2020; 40(2):171-6. [DOI:10.12122/j.issn.1673-4254.2020.02.06]
22. Xu Q, Mao Z, Wei D, Liu P, Fan K, Wang J, et al. Prevalence and risk factors for anxiety symptoms during the outbreak of COVID-19: A large survey among 373216 junior and senior high school students in China. J Affect Disord. 2021; 288:17-22. [DOI:10.1016/j.jad.2021.03.080] [PMID]
23. Reardon LE, Leen-Feldner EW, Hayward C. A critical review of the empirical literature on the relation between anxiety and puberty. Clin Psychol Rev. 2009; 29(1):1-23. [DOI:10.1016/j.cpr.2008.09.005] [PMID] [PMCID]
24. Eskandari H. [Cultural pattern of depression in Iranian students with an emphasis on gender and marital status (Persian)]. Cultural psychology. 2017; 1(1):4-24. [Link]
25. Bagheri Sheykhangafshe F, Tajbakhsh K, Abolghasemi A. [Comparison of Covid-19 anxiety, coping styles and health anxiety in athletic and non-athletic students (Persian)]. Sport Psychol Stud. 2020; 9(32):283-306. [DOI:10.22089/SPSYJ.2020.9377.2027]
26. Maugeri G, Castrogiovanni P, Battaglia G, Pippi R, D’Agata V, Palma A, et al. The impact of physical activity on psychological health during Covid-19 pandemic in Italy. Heliyon. 2020; 6(6):e04315. [DOI:10.1016/j.heliyon.2020.e04315] [PMID] [PMCID]
27. Wang Z-H, Yang H-L, Yang Y-Q, Liu D, Li Z-H, Zhang X-R, et al. Prevalence of anxiety and depression symptom, and the demands for psychological knowledge and interventions in college students during COVID-19 epidemic: A large cross-sectional study. J Affect Disord. 2020; 275:188-93. [DOI:10.1016/j.jad.2020.06.034] [PMID] [PMCID]
28. Brooks SK, Webster RK, Smith LE, Woodland L, Wessely S, Greenberg N, et al. The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. lancet. 2020; 395(10227):912-20. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30460-8]
29. Delaram M, Aein F, Fouroozandeh N. [The effective factors on dropout in students of Shahrekord University of Medical Sciences (Persian)]. Hormozgan Med J. 2012; 16(2):163-72. [Link]