دوره 11، شماره 2 - ( تابستان 1403 )
جلد 11 شماره 2 صفحات 185-174 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Seyedian S S, Abbasi F, Shakurnia A. Knowledge of Colorectal Cancer and Its Related Factors in Medical Students of Ahvaz Jundishapur University of Medical Sciences in Iran. J Prevent Med 2024; 11 (2) :174-185
URL: http://jpm.hums.ac.ir/article-1-782-fa.html
URL: http://jpm.hums.ac.ir/article-1-782-fa.html
سیدیان سیدسعید، عباسی فاطمه، شکورنیا عبدالحسین. آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون و عوامل مرتبط با آن در دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز. طب پیشگیری. 1403; 11 (2) :174-185
آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون و عوامل مرتبط با آن در دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز
سیدسعید سیدیان1 
، فاطمه عباسی2 ، عبدالحسین شکورنیا* 2
، فاطمه عباسی2 ، عبدالحسین شکورنیا* 2
1- مرکز تحقیقات گوارش، پژوهشکده عاوم بالینی، بیمارستان امام خمینی، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، اهواز ایران.
2- گروه ایمنی‌شناسی دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، اهواز ایران.
2- گروه ایمنی‌شناسی دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، اهواز ایران.
متن کامل [PDF 4951 kb]
(105 دریافت)
| چکیده (HTML) (341 مشاهده)
متن کامل: (65 مشاهده)
مقدمه
سرطان‌ها از‌جمله بیماری‌های غیر واگیر مهم و مشکل عمده بهداشتی در سراسر جهان هستند. این بیماری‌ها دومین علت مرگ و ناتوانی در دنیا هستند. به‌طوری‌که سالانه حدود 13 درصد از کل مرگ‌ها را درجهان به خود اختصاص می‌دهند. سرطان‌ها علاوه بر مرگ‌و‌میر بالا بار اقتصادی و روانی زیادی نیز به همراه دارند [1، 2].
یکی از سرطان‌های شایع و کشنده در سراسر جهان سرطان کولون است که به‌عنوان شایع‌ترین سرطان دستگاه گوارش، چهارمین علت مرگ ناشی از سرطان در سراسر جهان است [3]. هر‌چند سرطان کولون در هر دو جنس شایع است، اما بروز آن در مردان بیشتر از زنان است [4]. بروز سرطان کولون با افزایش سن افزایش می‌یابد، به‌طوری‌که بیشترین میزان بروز آن در افراد 75 سال به بالا مشاهده می‌شود [5]. سرطان کولون یک بیماری ژنتیکی چند‌عاملی است و افزایش نرخ بروز آن در کشورهای توسعه‌یافته با تغییر سبک زندگی، افزایش سن، رژیم غذایی و عفونت‌های ویروسی مرتبط است [6, 7].
میزان بروز آن در کشورهای خاور‌میانه بین 3 تا 7 مورد در 100 هزار نفر برآورد شده است که شیوع کمتری نسبت به کشورهای غربی دارد [8]. در ایران نیز سرطان کولون یکی از شایع‌ترین سرطان‌هاست. این سرطان سومین سرطان شایع در مردان ایرانی با بروز 8/1 تا 8/3 در 100 هزار نفر و چهارمین سرطان شایع در زنان با بروز 6/5 تا 7/5 در 100 هزار نفر است [9]. در ایران طی 25 سال اخیر میزان بروز سرطان کولون روند رو به رشد داشته است و شیوع و میزان مرگ ناشی از آن در ایران به دلیل تغییر سبک زندگی و کاهش فعالیت بدنی رو به افزایش است [10, 11].
شواهد نشان می‌دهد آموزش و آگاهی‌بخشی و توجه ویژه به امر بیماریابی و پیشگیری از سرطان کولون باعث کاهش چشمگیری در میزان مرگ‌و‌میر بر اثر این بیماری در کشورهای مختلف شده است [12-14]. باتوجهبه آمار تکان‌دهنده شیوع و مرگ ناشی از سرطان کولون، آگاهی‌بخشی و پیشگیری از این سرطان از اهمیت زیادی برخوردار است [15]. از‌آنجا‌که تشخیص زودهنگام این سرطان می‌تواند با درمان بهتری همراه باشد و در‌نتیجه خطر مرگ را نیز کاهش دهد، آگاهی از علائم و نشانه‌های این بیماری می‌تواند در تشخیص سریع بیماری اقدامی حیاتی باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد درباره میزان دانش و آگاهی دانشجویان نسبت علائم، نشانه‌ها و روش‌های تشخیص سرطان کولون در ایران مطالعات کمی انجام گرفته است [16, 17].
باتوجهبه آمار رو به تزاید سرطان کولون در کشور و اهمیت تشخیص زودرس این بیماری در جامعه و با عنایت به نقش پزشکان در تشخیص و همچنین آگاهی‌بخشی در ارتباط با این بیماری، آموزش و توانمندسازی دانشجویان پزشکی در تشخیص و درمان این بیماری که از سرفصل‌های مهم برنامه‌های آموزشی در برنامه آموزش پزشکی است، لازم است ارزیابی شود. بنابراین مطالعه حاضر با هدف بررسی آگاهی دانشجویان پزشکی در‌مورد علائم، عوامل خطر و غربالگری سرطان کولون در دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز در سال 1401 طراحی و اجرا شد.
مواد و روش‌ها
نوع مطالعه و جامعه مورد‌بررسی
این مطالعه توصیفی‌مقطعی در سال 1401 در دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز انجام شد. جامعه پژوهش دانشجویان پزشکی مقطع بالینی شاغل به تحصیل در بیمارستان‌های آموزشی به تعداد 740 نفر بودند. در این مطالعه با در نظر گرفتن میزان آگاهی 85/5 درصدی دانشجویان در مطالعه زایق و همکاران [18]، فاصله اطمینان 95 درصد و دقت 5 درصد حجم نمونه موردنیاز 195 نفر برآورد شد که با احتمال ریزش 10 درصدی، حجم نمونه 210 نفر تعیین شد. روش نمونه‌گیری به‌صورت در‌دسترس بود.
معیارهای ورود و خروج
اشتغال به تحصیل در مقطع بالینی رشته پزشکی و تمایل به شرکت در مطالعه به‌عنوان معیارهای ورود و عدم تمایل به همکاری و عدم تکمیل پرسش‌نامه به‌عنوان معیارهای خروج در نظر گرفته شدند.
ابزار گردآوری اطلاعات
ابزار جمع‌آوری اطلاعات، پرسش‌نامه محقق ساخته‌ای بود که بعد از مرور متون و مطالعات قبلی طراحی و تدوین شد [16، 19-21] و روایی و پایایی آن مورد ارزیابی قرار گرفت. برای سنجش روایی پرسش‌نامه از روش روایی محتوا استفاده شد و از 10 نفر از متخصصان صاحب‌نظر در این زمینه درخواست شد تا پس از بررسی پرسش‌نامه، نظرات خود را به‌صورت کیفی ارائه دهند. پایایی پرسش‌نامه نیز با اجرا روی گروه 25 نفره از دانشجویان با ضریب آلفای کرونباخ 0/789 مورد تأیید قرار گرفت.
پرسش‌نامه شامل 25 گویه بود. علائم سرطان کولون (5 سؤال) با دامنه نمرات صفر تا 5، شامل خون‌ریزی رکتوم، اسهال یا یبوست، درد شکمی یا مقعدی؛ فاکتورهای خطر (10 سؤال) با دامنه نمرات صفر تا 10، شامل مصرف سیگار، سابقه خانوادگی، چاقی، مصرف مکرر گوشت قرمز و جنس مذکر؛ فاکتورهای محافظت‌کننده (5 سؤال) با دامنه نمرات صفر تا 5، شامل مصرف میوه و سبزیجات، فعالیت بدنی و مصرف لبنیات و کلسیم و غربالگری (5 سؤال) با دامنه نمرات صفر تا 5، شامل انجام کولونوسکپی و تست خون مخفی بود. ویژگی‌های جمعیت‌شناختی دانشجویان، از قبیل سن، جنس، مقطع تحصیلی و معدل نیز در پرسش‌نامه گنجانده شده بود. پاسخ‌دهندگان می‌توانستند «بله»، «نه» یا «نمی‌دانم» را انتخاب کنند. برای پاسخ‌های صحیح نمره 1 و برای پاسخ‌های غلط و نمی‌دانم نمره صفر در نظر گرفته شد. محدوده نمرات سطح آگاهی دانشجویان در‌زمینه سرطان کولون مابین صفر تا 25 بود. نمره بیشتر نشاندهنده سطح آگاهی بهتر دانشجویان بود. در این پرسش‌نامه امتیازات بالاتر، بیانگر آگاهی بالاتر نسبت به سرطان کولون و فاکتورهای مرتبط با آن بود. نمرات بر‌اساس میانگین نمرات کسب‌شده به 2 گروه دسته‌بندی شد: نمرات بالاتر از میانگین «خوب» و نمرات پایین‌تر از میانگین «ضعیف» در نظر گرفته شد. بر‌اساس معدل تحصیلی دانشجویان به 2 گروه دسته‌بندی شدند. دانشجویان با معدل تحصیلی بالاتر از میانگین «گروه بالا» و دانشجویان با معدل تحصیلی پایین‌تر از میانگین به‌عنوان «گروه پایین» در نظر گرفته شدند.
مسائل اخلاقی
برای انجام کار، پژوهشگران در محل پژوهش در بیمارستان‌های آموزشی حاضر شدند و با معرفی خود و توضیح در‌مورد موضوع و اهداف مطالعه به دانشجویان، آن‌ها را به همکاری دعوت می‌کردند. ملاحظات اخلاقی پژوهش شامل اخذ مجوز از کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز، اختیاری بودن شرکت در مطالعه و محرمانه بودن اطلاعات کسب‌شده و نیز اخذ رضایت کتبی جهت شرکت در مطالعه رعایت شد.
تجزیه‌وتحلیل آماری
داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 22 و آمار توصیفی (فراوانی و درصد) و آزمون تی مستقل تحلیل شدند. سطح معنی‌داری، کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در این مطالعه200 نفر از دانشجویان پزشکی مقطع بالینی که به‌طور کامل پرسش‌نامه‌ها را تکمیل کردند، مورد بررسی قرار گرفتند (میزان پاسخ‌دهی 95/2 درصد). قریب دو‌سوم (64 درصد) دختر و اکثراً (74 درصد) مجرد بودند. بیش از نصف دانشجویان(60 درصد) در مقطع اینترنی بودند. میانگین سن دانشجویان 2/6±26/4 و میانگین معدل تحصیلی آنان 1/07±16/05 بود.
در جدول شماره 1 میزان آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون و علائم مرتبط با آن نشان داده شده است.
میزان آگاهی اکثر دانشجویان (55/5 درصد) نسبت به سرطان کولون پایین بود. نمره آگاهی در 47 درصد از دانشجویان پزشکی در باره سرطان کولون کمتر از میانگین بود. بیشتر دانشجویان (78 درصد) نسبت به علائم سرطان کولون آگاهی کمی داشتند و بیش از دو‌سوم (73/5 درصد) آنان نمی‌دانستند که اسهال یکی از علائم سرطان کولون است. میزان آگاهی حدود دو‌سوم (59 درصد) دانشجویان پزشکی نسبت به ریسک‌فاکتورهای سرطان کولون پایین بود. 90 درصد دانشجویان نمی‌دانستند که مذکر بودن یک ریسک‌فاکتور برای سرطان کولون است و 60 درصد نیز نمی‌دانستند که دیابت خطر ابتلای به سرطان کولون را افزایش می‌دهد. 80 درصد نیز سیگار را به‌عنوان یک عامل خطر ذکر کرده‌اند. میزان آگاهی کمتر از نصف دانشجویان پزشکی (45/5 درصد) درباره عوامل محافظت‌کننده در مقابل سرطان کولون مطلوب بود. درباره فعالیت بدنی و مصرف میوه و سبزیجات به ترتیب 79 درصد و 92 درصد از دانشجویان می‌دانستند که این 2 فاکتور نقش محافظت‌کننده در سرطان کولون دارند. 76 درصد از پاسخ‌دهندگان آگاه بودند که سرطان کولون یک بیماری قابل‌پیشگیری است.92 درصد دانشجویان پزشکی اعلام داشتند که کولونوسکوپی یک روش غربالگری بسیار مؤثر برای سرطان کولون است و تقریباً 84 درصد از آن‌ها اعلام کردند که آزمایش خون مخفی مدفوع نیز روش بسیار مؤثری است (جدول شماره 2).
در جدول شماره 2 سطح آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون نشان داده شده است. آگاهی و دانش کمتر از نصف دانشجویان مورد‌بررسی (45/5 درصد) نسبت به سرطان کولون در حد مطلوب و خوب بود. آگاهی و دانش بیش از دو‌سوم دانشجویان مورد‌بررسی (78 درصد) نسبت به علائم سرطان کولون نامطلوب و ضعیف بود. آگاهی و دانش بیش از نیمی از دانشجویان نسبت به عوامل خطر و محافظت‌کننده سرطان کولون نامطلوب و ضعیف بود (59 درصد). اما آگاهی و دانش بیش از دو‌سوم دانشجویان مورد‌بررسی (82/5 درصد) نسبت به غربالگری سرطان کولون در حد مطلوب و خوب بود (جدول شماره 2).
مقایسه میانگین نمرات دانشجویان پزشکی به تفکیک جنس، تأهل و مقطع تحصیلی نشان داد بین آگاهی دانشجویان دختر و پسر، مجرد و متأهل و مقطع اکسترنی و اینترنی نسبت به علائم، فاکتورهای خطر و غربالگری سرطان کولون تفاوت معنی‌داری وجود ندارد (0/05˃P). اما مقایسه میانگین نمرات آگاهی دانشجویان با معدل تحصیلی بالا و پایین نشان داد تفاوت بین این دو گروه معنی‌دار است (0/05˂P) و آگاهی دانشجویان با معدل تحصیلی بالا نسبت به علائم، فاکتورهای خطر و غربالگری سرطان کولون به‌طور معنی‌داری از دانشجویان با معدل تحصیلی پایین بیشتر است (جدول شماره 3).
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج این پژوهش که با هدف تعیین آگاهی و دانش دانشجویان پزشکی در‌مورد علائم، عوامل خطر و غربالگری سرطان کولون انجام شد نشان داد آگاهی و دانش بیش از نیمی از دانشجویان پزشکی مورد‌بررسی ضعیف و نامطلوب است. به‌طوری‌که تنها 22 درصد از دانشجویان از علائم سرطان کولون و 41 درصد از عوامل خطر سرطان کولون میزان آگاهی و دانش خوب و مطلوبی داشتند. این نتایج با یافته‌های مطالعه راجی‌زاده و همکاران [22] در یزد و قهرمانی و همکاران در شیراز [23] که میزان آگاهی و دانش نسبت به سرطان کولون را پایین گزارش کرده بودند، همخوانی دارد. در مطالعه‌ای که توسط التوبیتی و جرادی در دو دانشکده پزشکی در عربستان درباره عوامل خطر و غربالگری سرطان کولون انجام شد نشان داده شد آگاهی و دانش بیش از نیمی از دانشجویان پزشکی مورد‌بررسی پایین بوده است [6]. در مطالعه مشابهی در عمان در سال 2022 نیز میزان دانش و آگاهی دانشجویان نسبت به سرطان کولون پایین گزارش شده است [24]، که با یافته‌های مطالعه ما همخوانی دارد. با وجود این در مطالعه دیگری که در سال 2024 در اردن انجام شد، 84 درصد از دانشجویان پزشکی آگاهی و دانش بالایی نسبت به سرطان کولون داشتند [25]. این یافته اخیر با نتایج مطالعه ما مطابقت ندارد.
از‌آنجایی‌که دانشجویان پزشکی، در آینده در مراکز بهداشت و درمان به‌عنوان پزشک از بیماران مراقبت خواهند کرد، بنابراین آگاهی و دانش آنان از سرطان کولون و غربالگری آن اهمیت دارد. شواهد نشان می‌دهد ضعف آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون نگران‌کننده است و اکثر دانشجویان پزشکی بدون مهارت‌های لازم در پیشگیری و تشخیص سرطان کولون فارغ‌التحصیل می‌شوند و آموزش کافی نسبت به تکنیک‌های پیشگیری و تشخیص سرطان کولون ندارند [6، 18، 24]. بنابراین برای بهبود دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی درباره سرطان کولون بازنگری برنامه درسی پزشکی ضرورت دارد.
ما دریافتیم دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون در سال‌های بالینی افزایش نیافته است. همان‌طور که در عدم افزایش پاسخ‌های صحیح بین سطوح کارآموزی و کارورزی مشهود است. این نشان می‌دهد محیطی که دانشجویان ما در عرصه بیمارستان با آن مواجه می‌شوند در توسعه دانش آنان مؤثر نیست. این موضوع بیانگر آن است که ورود دانشجویان به عرصه‌های بالینی و تماس بیشتر و مستقیم با بیماران در دوره کارورزی نیز نتوانسته است تأثیری در افزایش آگاهی دانشجویان درباره سرطان کولون داشته باشد. در این ارتباط نتایج مطالعات مشابه در کشور عمان و هلند نشان می‌دهد سطح آگاهی دانشجویان پزشکی مقطع کارورزی نسبت به سرطان کولون افزایش یافته است [13، 24] که نشاندهنده محتوای مناسب برنامه آموزش پزشکی در آن کشورهاست. این یافته تأکید دیگری است بر لزوم اصلاح برنامه درسی دانشجویان پزشکی جهت ارائه خدمات بهتر به بیماران. با در نظر گرفتن این موضوع، باید بررسی کنیم که کدام عنصر برنامه آموزشی ما نیاز به تغییر و بازنگری از‌نظر عوامل خطر و همچنین پیشگیری و غربالگری سرطان کولون دارد.
ارزیابی دانش و آگاهی دانشجویان در باره علائم سرطان کولون نیز یکی دیگر از یافته‌های این مطالعه بود. آگاهی از علائم و نشانه‌ها در پیشگیری از سرطان کولون مهم است. زیرا هرچه زودتر سرطان تشخیص داده شود، پیش‌آگهی بهتری خواهد بود. نتایج نشان داد دانش کافی نسبت به علائم سرطان کولون وجود ندارد. به‌عنوان مثال، نمرات بسیار پایینی در‌رابطه‌با این سؤال که «آیا سیری زودرس از علایم سرطان کولون است؟» مشاهده شد. آگاهی و دانش پایین در‌مورد علائم سرطان کولون در دانشجویان در دو کشور یونان و هلند نیز گزارش شده است [13، 26] که با یافته‌های این مطالعه همخوانی دارد. آموزش علائم بیماری بخشی جدایی‌ناپذیر از آموزش پزشکی است و تأکید بر علائم سرطان در برنامه درسی پزشکی می‌تواند در تشخیص زودهنگام سرطان و در‌نتیجه در پیشگیری از عوارض مهلک آن مؤثر باشد.
یافته‌های این مطالعه نشان داد آگاهی بیش از 50 درصد دانشجویان پزشکی نسبت به عوامل خطر سرطان کولون ضعیف است. به‌عنوان مثال، به ترتیب تنها 10 درصد از دانشجویان می‌دانستند که جنسیت از عوامل خطر سرطان کولون است و 5/39 درصد از شرکت‌کنندگان دیابت را از عوامل خطر سرطان کولون می‌دانستند. نتایج 2 مطالعه در امارات [27] و پاکستان [28] نیز نشان داده‌اند که کمتر از 50 درصد دانشجویان می‌دانستند که دیابت و سبک زندگی از عوامل خطر بالقوه سرطان کولون است که تا حدودی با یافته‌های این مطالعه همخوانی دارد. علاوهبراین اکثریت شرکت‌کنندگان در مطالعه حاضر به‌درستی گزارش دادند که بزرگسالان بالای 50 سال در معرض خطر بیشتری قرار دارند. آموزش عادات سبک زندگی سالم در برنامه‌های درسی پزشکی مزیت محسوب می‌شود و به پزشکان در حفظ سلامت بیماران و آگاهی از عوامل خطر سرطان کولون کمک می‌کند.
در بخش دیگری از پرسش‌نامه، سطح آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به روش‌های غربالگری سرطان کولون مورد بررسی قرار گرفت. غربالگری سرطان کولون نقش مهمی در کاهش مرگ‌و‌میر دارد. برنامه غربالگری سرطان کولون را می‌توان با آموزش دانشجویان و پرسنل مراقبت‌های بهداشتی در‌مورد آزمایش‌های مربوطه و کاربرد مناسب آن‌ها افزایش داد. از‌این‌رو آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی در‌مورد شیوه‌های غربالگری به جلوگیری از خطر و به حداقل رساندن بار آینده بیماری کمک می‌کند.
نتایج این مطالعه نشان داد سطح دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به روش‌های غربالگری سرطان کولون خوب بود. نتایج یک مطالعه در عمان نشان داد دانشجویان پزشکی دانش ناکافی از روش‌های غربالگری سرطان کولون دارند [24] که ممکن است به دلیل ضعف برنامه آموزشی دانشجویان در دوره آموزش بالینی بوده باشد. از‌آنجایی‌که آگاهی و دانش نقش مهمی در تصمیم‌گیری برای رفتارهای پیشگیرانه در هر جمعیت ایفا می‌کند لازم است مربیان دانشگاه برای ترویج غربالگری سرطان کولون و تشخیص زودهنگام این بیماری، جهت آموزش اهمیت غربالگری و کاربرد مناسب آن برنامه ریزی کنند.
در پژوهش حاضر تفاوت معنی‌داری بین نمرات آگاهی و دانش دانشجویان پزشکی و جنس، وضعیت تأهل و مقطع تحصیلی آنان وجود نداشت و تنها ارتباط معنی‌دار، ارتباط نمرات آگاهی و دانش دانشجویان پزشکی و معدل تحصیلی آنان بود. در این ارتباط گزارش‌های متفاوتی وجود دارد. آگا و همکاران در یک پژوهش نشان دادند که بین میزان آگاهی و دانش دانشجویان دختر و پسر تفاوت معنی‌داری وجود دارد [29]. درصورتی‌که در پژوهش جلال‌پور و همکاران در اصفهان [17] و الشامری و همکاران در عربستان [30] بر‌حسب جنسیت و وضعیت تأهل رابطه آماری معنی‌دار گزارش نشده است که با نتایج تحقیق حاضر همراستا است. زایق و همکاران [18] در مطالعه‌ای نشان دادند، سطح دانش و آگاهی دانشجویان مقطع اینترنی از مقطع اکسترنی بیشتر بوده است. نتایج مطالعه دیگری در عمان نیز نشان داد که آگاهی و دانش دانشجویان پزشکی درباره سزطان کولون در مقطع بالینی به‌طور معنی‌داری افزایش یافته است [24]. در‌حالی‌که در مطالعه حاضر تفاوتی بین دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی و مقطع تحصیلی آنان مشاهده نشد. این یافته ضرورت بازنگری در محتوا و برنامه درسی پزشکی را به‌ویژه در دوره آموزش بالینی مطرح می‌کند.
مطالعه حاضر شکاف در دانش و آگاهی در دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون را برجسته می‌کند. دانشجویان پزشکی پزشکان فردا هستند، از‌این‌رو آموزش صحیح می‌تواند به تشخیص زودهنگام آن‌ها کمک کند و این امر می‌تواند باعث ارتقای سلامتی بیماران شود. بنابراین مدیران آموزشی در دانشگاه باید با اقدامات اصلاحی زمینه بهبود دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی را فراهم کنند. باتوجهبه روند رو به رشد سرطان کولون در کشور، این بیماری ممکن است در آینده شایع‌ترین سرطان در کشور باشد [11]. اگر‌چه مرگ‌و‌میر ناشی از سرطان کولون با تشخیص و درمان زودهنگام کاهش می‌یابد. اما تقریباً دو‌سوم بیماران در مراحل پیشرفته بیماری تشخیص داده می‌شوند [25].
از‌آنجایی‌که آگاهی‌بخشی در‌زمینه ابتلا به سرطان به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از استراتژی کاهش سرطان است یافته‌های این مطالعه که با هدف ارزیابی آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به عوامل مرتبط با تشخیص و غربالگری سرطان کولون طراحی و اجرا شد، اطلاعاتی را ارائه می‌دهد که می‌تواند مدیران آموزش پزشکی را درباره کمبود دانش در بین دانشجویان پزشکی راهنمایی کند. انتظار می‌رود این مطالعه به مدیران آموزشی دانشگاه کمک کند تا استانداردهای آموزش پزشکی را حفظ کند و بهبود بخشند.
از‌جمله محدودیت‌های مطالعه این بود که در سطح یک دانشگاه علوم‌پزشکی و با تکیه بر خود‌اظهاری دانشجویان پزشکی انجام شد. بنابراین تعمیم‌پذیری نتایج به سایر دانشگاه‌ها باید با احتیاط صورت گیرد. از دیگر نقاط ضعف مطالعه حاضر این بود که از نوع مقطعی بود و بنابراین نمی‌توان از آن رابطه علت و معلولی را استنباط کرد و این نیاز به توسعه مطالعات مداخله‌ای مناسب برای بهبود دانش، نگرش و عملکرد کادر بهداشتی‌درمانی را نشان می‌دهد. در این مطالعه فقط کادر بهداشتی و درمانی مورد بررسی قرار گرفتند. در مطالعات آتی می‌توان گروه‌های مختلف، مانند بیماران و افراد سالم را در نظر گرفت.
ارزیابی دانش و توانمندی‌های دانشجویان پزشکی که در آینده به‌عنوان پزشک در مراکز بهداشتی‌درمانی به کار گرفته خواهند شد، می‌تواند برای ارائه بازخورد به مسئولین در خصوص برنامه درسی دانشکده‌های پزشکی مفید باشد. یافته‌های مطالعه حاکی از این بود که سطح آگاهی دانشجویان پزشکی درباره سرطان کولون و روش‌های غربالگری آن رضایت‌بخش نیست. بنابراین باتوجهبه نقش و جایگاه مهم دانشجویان پزشکی در آینده و در تشخیص و پیشگیری از بیماری‌ها و همچنین آگاهی‌بخشی به مردم در زمینه‌های مختلف بهداشتی و درمانی، انتظار می‌رود اقدامات مناسبی جهت ارتقای آگاهی دانشجویان پزشکی در‌مورد سرطان کولون و عوامل مرتبط با آن شود. بازنگری در برنامه درسی و روش‌های تدریس بسیار مهم است، زیرا چنین اقداماتی به دانشجویان کمک می‌کند تا دانش و مهارت‌های عملی موردنیاز را کسب کنند. پژوهش‌هایی در آینده باید انجام شود تا مشخص شود چه مداخلات آموزشی‌ای برای بهبود آگاهی ضعیف دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون مؤثرتر است. علاوهبراین بررسی‌های مشابهی در دانشگاه‌های مختلف برای مقایسه یافته‌ها پیشنهاد می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه یک پروژه تحقیقاتی تأیید‌شده در کمیته اخلاق پژوهشی دانشگاه علو‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز با کد IR.AJUMS.MEDICINE.REC.1400.012 است. در این مطالعه کلیه موازین اخلاقی از‌جمله پنهان کردن نام و هویت دانشجویان پزشکی رعایت شده است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی دانشگاه علو‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، روش‌شناسی، اعتبارسنجی، تحلیل، نگارش پیش‌نویس، مدیریت پروژه: عبدالحسین شکورنیا؛ منابع، تأمین مالی، گردآوری داده‌ها: فاطمه عباسی؛ تحقیق و بررسی، اعتبارسنجی، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: سید سعید سیدیان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
سرطان‌ها از‌جمله بیماری‌های غیر واگیر مهم و مشکل عمده بهداشتی در سراسر جهان هستند. این بیماری‌ها دومین علت مرگ و ناتوانی در دنیا هستند. به‌طوری‌که سالانه حدود 13 درصد از کل مرگ‌ها را درجهان به خود اختصاص می‌دهند. سرطان‌ها علاوه بر مرگ‌و‌میر بالا بار اقتصادی و روانی زیادی نیز به همراه دارند [1، 2].
یکی از سرطان‌های شایع و کشنده در سراسر جهان سرطان کولون است که به‌عنوان شایع‌ترین سرطان دستگاه گوارش، چهارمین علت مرگ ناشی از سرطان در سراسر جهان است [3]. هر‌چند سرطان کولون در هر دو جنس شایع است، اما بروز آن در مردان بیشتر از زنان است [4]. بروز سرطان کولون با افزایش سن افزایش می‌یابد، به‌طوری‌که بیشترین میزان بروز آن در افراد 75 سال به بالا مشاهده می‌شود [5]. سرطان کولون یک بیماری ژنتیکی چند‌عاملی است و افزایش نرخ بروز آن در کشورهای توسعه‌یافته با تغییر سبک زندگی، افزایش سن، رژیم غذایی و عفونت‌های ویروسی مرتبط است [6, 7].
میزان بروز آن در کشورهای خاور‌میانه بین 3 تا 7 مورد در 100 هزار نفر برآورد شده است که شیوع کمتری نسبت به کشورهای غربی دارد [8]. در ایران نیز سرطان کولون یکی از شایع‌ترین سرطان‌هاست. این سرطان سومین سرطان شایع در مردان ایرانی با بروز 8/1 تا 8/3 در 100 هزار نفر و چهارمین سرطان شایع در زنان با بروز 6/5 تا 7/5 در 100 هزار نفر است [9]. در ایران طی 25 سال اخیر میزان بروز سرطان کولون روند رو به رشد داشته است و شیوع و میزان مرگ ناشی از آن در ایران به دلیل تغییر سبک زندگی و کاهش فعالیت بدنی رو به افزایش است [10, 11].
شواهد نشان می‌دهد آموزش و آگاهی‌بخشی و توجه ویژه به امر بیماریابی و پیشگیری از سرطان کولون باعث کاهش چشمگیری در میزان مرگ‌و‌میر بر اثر این بیماری در کشورهای مختلف شده است [12-14]. باتوجهبه آمار تکان‌دهنده شیوع و مرگ ناشی از سرطان کولون، آگاهی‌بخشی و پیشگیری از این سرطان از اهمیت زیادی برخوردار است [15]. از‌آنجا‌که تشخیص زودهنگام این سرطان می‌تواند با درمان بهتری همراه باشد و در‌نتیجه خطر مرگ را نیز کاهش دهد، آگاهی از علائم و نشانه‌های این بیماری می‌تواند در تشخیص سریع بیماری اقدامی حیاتی باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد درباره میزان دانش و آگاهی دانشجویان نسبت علائم، نشانه‌ها و روش‌های تشخیص سرطان کولون در ایران مطالعات کمی انجام گرفته است [16, 17].
باتوجهبه آمار رو به تزاید سرطان کولون در کشور و اهمیت تشخیص زودرس این بیماری در جامعه و با عنایت به نقش پزشکان در تشخیص و همچنین آگاهی‌بخشی در ارتباط با این بیماری، آموزش و توانمندسازی دانشجویان پزشکی در تشخیص و درمان این بیماری که از سرفصل‌های مهم برنامه‌های آموزشی در برنامه آموزش پزشکی است، لازم است ارزیابی شود. بنابراین مطالعه حاضر با هدف بررسی آگاهی دانشجویان پزشکی در‌مورد علائم، عوامل خطر و غربالگری سرطان کولون در دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز در سال 1401 طراحی و اجرا شد.
مواد و روش‌ها
نوع مطالعه و جامعه مورد‌بررسی
این مطالعه توصیفی‌مقطعی در سال 1401 در دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز انجام شد. جامعه پژوهش دانشجویان پزشکی مقطع بالینی شاغل به تحصیل در بیمارستان‌های آموزشی به تعداد 740 نفر بودند. در این مطالعه با در نظر گرفتن میزان آگاهی 85/5 درصدی دانشجویان در مطالعه زایق و همکاران [18]، فاصله اطمینان 95 درصد و دقت 5 درصد حجم نمونه موردنیاز 195 نفر برآورد شد که با احتمال ریزش 10 درصدی، حجم نمونه 210 نفر تعیین شد. روش نمونه‌گیری به‌صورت در‌دسترس بود.
معیارهای ورود و خروج
اشتغال به تحصیل در مقطع بالینی رشته پزشکی و تمایل به شرکت در مطالعه به‌عنوان معیارهای ورود و عدم تمایل به همکاری و عدم تکمیل پرسش‌نامه به‌عنوان معیارهای خروج در نظر گرفته شدند.
ابزار گردآوری اطلاعات
ابزار جمع‌آوری اطلاعات، پرسش‌نامه محقق ساخته‌ای بود که بعد از مرور متون و مطالعات قبلی طراحی و تدوین شد [16، 19-21] و روایی و پایایی آن مورد ارزیابی قرار گرفت. برای سنجش روایی پرسش‌نامه از روش روایی محتوا استفاده شد و از 10 نفر از متخصصان صاحب‌نظر در این زمینه درخواست شد تا پس از بررسی پرسش‌نامه، نظرات خود را به‌صورت کیفی ارائه دهند. پایایی پرسش‌نامه نیز با اجرا روی گروه 25 نفره از دانشجویان با ضریب آلفای کرونباخ 0/789 مورد تأیید قرار گرفت.
پرسش‌نامه شامل 25 گویه بود. علائم سرطان کولون (5 سؤال) با دامنه نمرات صفر تا 5، شامل خون‌ریزی رکتوم، اسهال یا یبوست، درد شکمی یا مقعدی؛ فاکتورهای خطر (10 سؤال) با دامنه نمرات صفر تا 10، شامل مصرف سیگار، سابقه خانوادگی، چاقی، مصرف مکرر گوشت قرمز و جنس مذکر؛ فاکتورهای محافظت‌کننده (5 سؤال) با دامنه نمرات صفر تا 5، شامل مصرف میوه و سبزیجات، فعالیت بدنی و مصرف لبنیات و کلسیم و غربالگری (5 سؤال) با دامنه نمرات صفر تا 5، شامل انجام کولونوسکپی و تست خون مخفی بود. ویژگی‌های جمعیت‌شناختی دانشجویان، از قبیل سن، جنس، مقطع تحصیلی و معدل نیز در پرسش‌نامه گنجانده شده بود. پاسخ‌دهندگان می‌توانستند «بله»، «نه» یا «نمی‌دانم» را انتخاب کنند. برای پاسخ‌های صحیح نمره 1 و برای پاسخ‌های غلط و نمی‌دانم نمره صفر در نظر گرفته شد. محدوده نمرات سطح آگاهی دانشجویان در‌زمینه سرطان کولون مابین صفر تا 25 بود. نمره بیشتر نشاندهنده سطح آگاهی بهتر دانشجویان بود. در این پرسش‌نامه امتیازات بالاتر، بیانگر آگاهی بالاتر نسبت به سرطان کولون و فاکتورهای مرتبط با آن بود. نمرات بر‌اساس میانگین نمرات کسب‌شده به 2 گروه دسته‌بندی شد: نمرات بالاتر از میانگین «خوب» و نمرات پایین‌تر از میانگین «ضعیف» در نظر گرفته شد. بر‌اساس معدل تحصیلی دانشجویان به 2 گروه دسته‌بندی شدند. دانشجویان با معدل تحصیلی بالاتر از میانگین «گروه بالا» و دانشجویان با معدل تحصیلی پایین‌تر از میانگین به‌عنوان «گروه پایین» در نظر گرفته شدند.
مسائل اخلاقی
برای انجام کار، پژوهشگران در محل پژوهش در بیمارستان‌های آموزشی حاضر شدند و با معرفی خود و توضیح در‌مورد موضوع و اهداف مطالعه به دانشجویان، آن‌ها را به همکاری دعوت می‌کردند. ملاحظات اخلاقی پژوهش شامل اخذ مجوز از کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز، اختیاری بودن شرکت در مطالعه و محرمانه بودن اطلاعات کسب‌شده و نیز اخذ رضایت کتبی جهت شرکت در مطالعه رعایت شد.
تجزیه‌وتحلیل آماری
داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 22 و آمار توصیفی (فراوانی و درصد) و آزمون تی مستقل تحلیل شدند. سطح معنی‌داری، کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در این مطالعه200 نفر از دانشجویان پزشکی مقطع بالینی که به‌طور کامل پرسش‌نامه‌ها را تکمیل کردند، مورد بررسی قرار گرفتند (میزان پاسخ‌دهی 95/2 درصد). قریب دو‌سوم (64 درصد) دختر و اکثراً (74 درصد) مجرد بودند. بیش از نصف دانشجویان(60 درصد) در مقطع اینترنی بودند. میانگین سن دانشجویان 2/6±26/4 و میانگین معدل تحصیلی آنان 1/07±16/05 بود.
در جدول شماره 1 میزان آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون و علائم مرتبط با آن نشان داده شده است.
میزان آگاهی اکثر دانشجویان (55/5 درصد) نسبت به سرطان کولون پایین بود. نمره آگاهی در 47 درصد از دانشجویان پزشکی در باره سرطان کولون کمتر از میانگین بود. بیشتر دانشجویان (78 درصد) نسبت به علائم سرطان کولون آگاهی کمی داشتند و بیش از دو‌سوم (73/5 درصد) آنان نمی‌دانستند که اسهال یکی از علائم سرطان کولون است. میزان آگاهی حدود دو‌سوم (59 درصد) دانشجویان پزشکی نسبت به ریسک‌فاکتورهای سرطان کولون پایین بود. 90 درصد دانشجویان نمی‌دانستند که مذکر بودن یک ریسک‌فاکتور برای سرطان کولون است و 60 درصد نیز نمی‌دانستند که دیابت خطر ابتلای به سرطان کولون را افزایش می‌دهد. 80 درصد نیز سیگار را به‌عنوان یک عامل خطر ذکر کرده‌اند. میزان آگاهی کمتر از نصف دانشجویان پزشکی (45/5 درصد) درباره عوامل محافظت‌کننده در مقابل سرطان کولون مطلوب بود. درباره فعالیت بدنی و مصرف میوه و سبزیجات به ترتیب 79 درصد و 92 درصد از دانشجویان می‌دانستند که این 2 فاکتور نقش محافظت‌کننده در سرطان کولون دارند. 76 درصد از پاسخ‌دهندگان آگاه بودند که سرطان کولون یک بیماری قابل‌پیشگیری است.92 درصد دانشجویان پزشکی اعلام داشتند که کولونوسکوپی یک روش غربالگری بسیار مؤثر برای سرطان کولون است و تقریباً 84 درصد از آن‌ها اعلام کردند که آزمایش خون مخفی مدفوع نیز روش بسیار مؤثری است (جدول شماره 2).
در جدول شماره 2 سطح آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون نشان داده شده است. آگاهی و دانش کمتر از نصف دانشجویان مورد‌بررسی (45/5 درصد) نسبت به سرطان کولون در حد مطلوب و خوب بود. آگاهی و دانش بیش از دو‌سوم دانشجویان مورد‌بررسی (78 درصد) نسبت به علائم سرطان کولون نامطلوب و ضعیف بود. آگاهی و دانش بیش از نیمی از دانشجویان نسبت به عوامل خطر و محافظت‌کننده سرطان کولون نامطلوب و ضعیف بود (59 درصد). اما آگاهی و دانش بیش از دو‌سوم دانشجویان مورد‌بررسی (82/5 درصد) نسبت به غربالگری سرطان کولون در حد مطلوب و خوب بود (جدول شماره 2).
مقایسه میانگین نمرات دانشجویان پزشکی به تفکیک جنس، تأهل و مقطع تحصیلی نشان داد بین آگاهی دانشجویان دختر و پسر، مجرد و متأهل و مقطع اکسترنی و اینترنی نسبت به علائم، فاکتورهای خطر و غربالگری سرطان کولون تفاوت معنی‌داری وجود ندارد (0/05˃P). اما مقایسه میانگین نمرات آگاهی دانشجویان با معدل تحصیلی بالا و پایین نشان داد تفاوت بین این دو گروه معنی‌دار است (0/05˂P) و آگاهی دانشجویان با معدل تحصیلی بالا نسبت به علائم، فاکتورهای خطر و غربالگری سرطان کولون به‌طور معنی‌داری از دانشجویان با معدل تحصیلی پایین بیشتر است (جدول شماره 3).
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج این پژوهش که با هدف تعیین آگاهی و دانش دانشجویان پزشکی در‌مورد علائم، عوامل خطر و غربالگری سرطان کولون انجام شد نشان داد آگاهی و دانش بیش از نیمی از دانشجویان پزشکی مورد‌بررسی ضعیف و نامطلوب است. به‌طوری‌که تنها 22 درصد از دانشجویان از علائم سرطان کولون و 41 درصد از عوامل خطر سرطان کولون میزان آگاهی و دانش خوب و مطلوبی داشتند. این نتایج با یافته‌های مطالعه راجی‌زاده و همکاران [22] در یزد و قهرمانی و همکاران در شیراز [23] که میزان آگاهی و دانش نسبت به سرطان کولون را پایین گزارش کرده بودند، همخوانی دارد. در مطالعه‌ای که توسط التوبیتی و جرادی در دو دانشکده پزشکی در عربستان درباره عوامل خطر و غربالگری سرطان کولون انجام شد نشان داده شد آگاهی و دانش بیش از نیمی از دانشجویان پزشکی مورد‌بررسی پایین بوده است [6]. در مطالعه مشابهی در عمان در سال 2022 نیز میزان دانش و آگاهی دانشجویان نسبت به سرطان کولون پایین گزارش شده است [24]، که با یافته‌های مطالعه ما همخوانی دارد. با وجود این در مطالعه دیگری که در سال 2024 در اردن انجام شد، 84 درصد از دانشجویان پزشکی آگاهی و دانش بالایی نسبت به سرطان کولون داشتند [25]. این یافته اخیر با نتایج مطالعه ما مطابقت ندارد.
از‌آنجایی‌که دانشجویان پزشکی، در آینده در مراکز بهداشت و درمان به‌عنوان پزشک از بیماران مراقبت خواهند کرد، بنابراین آگاهی و دانش آنان از سرطان کولون و غربالگری آن اهمیت دارد. شواهد نشان می‌دهد ضعف آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون نگران‌کننده است و اکثر دانشجویان پزشکی بدون مهارت‌های لازم در پیشگیری و تشخیص سرطان کولون فارغ‌التحصیل می‌شوند و آموزش کافی نسبت به تکنیک‌های پیشگیری و تشخیص سرطان کولون ندارند [6، 18، 24]. بنابراین برای بهبود دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی درباره سرطان کولون بازنگری برنامه درسی پزشکی ضرورت دارد.
ما دریافتیم دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون در سال‌های بالینی افزایش نیافته است. همان‌طور که در عدم افزایش پاسخ‌های صحیح بین سطوح کارآموزی و کارورزی مشهود است. این نشان می‌دهد محیطی که دانشجویان ما در عرصه بیمارستان با آن مواجه می‌شوند در توسعه دانش آنان مؤثر نیست. این موضوع بیانگر آن است که ورود دانشجویان به عرصه‌های بالینی و تماس بیشتر و مستقیم با بیماران در دوره کارورزی نیز نتوانسته است تأثیری در افزایش آگاهی دانشجویان درباره سرطان کولون داشته باشد. در این ارتباط نتایج مطالعات مشابه در کشور عمان و هلند نشان می‌دهد سطح آگاهی دانشجویان پزشکی مقطع کارورزی نسبت به سرطان کولون افزایش یافته است [13، 24] که نشاندهنده محتوای مناسب برنامه آموزش پزشکی در آن کشورهاست. این یافته تأکید دیگری است بر لزوم اصلاح برنامه درسی دانشجویان پزشکی جهت ارائه خدمات بهتر به بیماران. با در نظر گرفتن این موضوع، باید بررسی کنیم که کدام عنصر برنامه آموزشی ما نیاز به تغییر و بازنگری از‌نظر عوامل خطر و همچنین پیشگیری و غربالگری سرطان کولون دارد.
ارزیابی دانش و آگاهی دانشجویان در باره علائم سرطان کولون نیز یکی دیگر از یافته‌های این مطالعه بود. آگاهی از علائم و نشانه‌ها در پیشگیری از سرطان کولون مهم است. زیرا هرچه زودتر سرطان تشخیص داده شود، پیش‌آگهی بهتری خواهد بود. نتایج نشان داد دانش کافی نسبت به علائم سرطان کولون وجود ندارد. به‌عنوان مثال، نمرات بسیار پایینی در‌رابطه‌با این سؤال که «آیا سیری زودرس از علایم سرطان کولون است؟» مشاهده شد. آگاهی و دانش پایین در‌مورد علائم سرطان کولون در دانشجویان در دو کشور یونان و هلند نیز گزارش شده است [13، 26] که با یافته‌های این مطالعه همخوانی دارد. آموزش علائم بیماری بخشی جدایی‌ناپذیر از آموزش پزشکی است و تأکید بر علائم سرطان در برنامه درسی پزشکی می‌تواند در تشخیص زودهنگام سرطان و در‌نتیجه در پیشگیری از عوارض مهلک آن مؤثر باشد.
یافته‌های این مطالعه نشان داد آگاهی بیش از 50 درصد دانشجویان پزشکی نسبت به عوامل خطر سرطان کولون ضعیف است. به‌عنوان مثال، به ترتیب تنها 10 درصد از دانشجویان می‌دانستند که جنسیت از عوامل خطر سرطان کولون است و 5/39 درصد از شرکت‌کنندگان دیابت را از عوامل خطر سرطان کولون می‌دانستند. نتایج 2 مطالعه در امارات [27] و پاکستان [28] نیز نشان داده‌اند که کمتر از 50 درصد دانشجویان می‌دانستند که دیابت و سبک زندگی از عوامل خطر بالقوه سرطان کولون است که تا حدودی با یافته‌های این مطالعه همخوانی دارد. علاوهبراین اکثریت شرکت‌کنندگان در مطالعه حاضر به‌درستی گزارش دادند که بزرگسالان بالای 50 سال در معرض خطر بیشتری قرار دارند. آموزش عادات سبک زندگی سالم در برنامه‌های درسی پزشکی مزیت محسوب می‌شود و به پزشکان در حفظ سلامت بیماران و آگاهی از عوامل خطر سرطان کولون کمک می‌کند.
در بخش دیگری از پرسش‌نامه، سطح آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به روش‌های غربالگری سرطان کولون مورد بررسی قرار گرفت. غربالگری سرطان کولون نقش مهمی در کاهش مرگ‌و‌میر دارد. برنامه غربالگری سرطان کولون را می‌توان با آموزش دانشجویان و پرسنل مراقبت‌های بهداشتی در‌مورد آزمایش‌های مربوطه و کاربرد مناسب آن‌ها افزایش داد. از‌این‌رو آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی در‌مورد شیوه‌های غربالگری به جلوگیری از خطر و به حداقل رساندن بار آینده بیماری کمک می‌کند.
نتایج این مطالعه نشان داد سطح دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به روش‌های غربالگری سرطان کولون خوب بود. نتایج یک مطالعه در عمان نشان داد دانشجویان پزشکی دانش ناکافی از روش‌های غربالگری سرطان کولون دارند [24] که ممکن است به دلیل ضعف برنامه آموزشی دانشجویان در دوره آموزش بالینی بوده باشد. از‌آنجایی‌که آگاهی و دانش نقش مهمی در تصمیم‌گیری برای رفتارهای پیشگیرانه در هر جمعیت ایفا می‌کند لازم است مربیان دانشگاه برای ترویج غربالگری سرطان کولون و تشخیص زودهنگام این بیماری، جهت آموزش اهمیت غربالگری و کاربرد مناسب آن برنامه ریزی کنند.
در پژوهش حاضر تفاوت معنی‌داری بین نمرات آگاهی و دانش دانشجویان پزشکی و جنس، وضعیت تأهل و مقطع تحصیلی آنان وجود نداشت و تنها ارتباط معنی‌دار، ارتباط نمرات آگاهی و دانش دانشجویان پزشکی و معدل تحصیلی آنان بود. در این ارتباط گزارش‌های متفاوتی وجود دارد. آگا و همکاران در یک پژوهش نشان دادند که بین میزان آگاهی و دانش دانشجویان دختر و پسر تفاوت معنی‌داری وجود دارد [29]. درصورتی‌که در پژوهش جلال‌پور و همکاران در اصفهان [17] و الشامری و همکاران در عربستان [30] بر‌حسب جنسیت و وضعیت تأهل رابطه آماری معنی‌دار گزارش نشده است که با نتایج تحقیق حاضر همراستا است. زایق و همکاران [18] در مطالعه‌ای نشان دادند، سطح دانش و آگاهی دانشجویان مقطع اینترنی از مقطع اکسترنی بیشتر بوده است. نتایج مطالعه دیگری در عمان نیز نشان داد که آگاهی و دانش دانشجویان پزشکی درباره سزطان کولون در مقطع بالینی به‌طور معنی‌داری افزایش یافته است [24]. در‌حالی‌که در مطالعه حاضر تفاوتی بین دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی و مقطع تحصیلی آنان مشاهده نشد. این یافته ضرورت بازنگری در محتوا و برنامه درسی پزشکی را به‌ویژه در دوره آموزش بالینی مطرح می‌کند.
مطالعه حاضر شکاف در دانش و آگاهی در دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون را برجسته می‌کند. دانشجویان پزشکی پزشکان فردا هستند، از‌این‌رو آموزش صحیح می‌تواند به تشخیص زودهنگام آن‌ها کمک کند و این امر می‌تواند باعث ارتقای سلامتی بیماران شود. بنابراین مدیران آموزشی در دانشگاه باید با اقدامات اصلاحی زمینه بهبود دانش و آگاهی دانشجویان پزشکی را فراهم کنند. باتوجهبه روند رو به رشد سرطان کولون در کشور، این بیماری ممکن است در آینده شایع‌ترین سرطان در کشور باشد [11]. اگر‌چه مرگ‌و‌میر ناشی از سرطان کولون با تشخیص و درمان زودهنگام کاهش می‌یابد. اما تقریباً دو‌سوم بیماران در مراحل پیشرفته بیماری تشخیص داده می‌شوند [25].
از‌آنجایی‌که آگاهی‌بخشی در‌زمینه ابتلا به سرطان به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از استراتژی کاهش سرطان است یافته‌های این مطالعه که با هدف ارزیابی آگاهی دانشجویان پزشکی نسبت به عوامل مرتبط با تشخیص و غربالگری سرطان کولون طراحی و اجرا شد، اطلاعاتی را ارائه می‌دهد که می‌تواند مدیران آموزش پزشکی را درباره کمبود دانش در بین دانشجویان پزشکی راهنمایی کند. انتظار می‌رود این مطالعه به مدیران آموزشی دانشگاه کمک کند تا استانداردهای آموزش پزشکی را حفظ کند و بهبود بخشند.
از‌جمله محدودیت‌های مطالعه این بود که در سطح یک دانشگاه علوم‌پزشکی و با تکیه بر خود‌اظهاری دانشجویان پزشکی انجام شد. بنابراین تعمیم‌پذیری نتایج به سایر دانشگاه‌ها باید با احتیاط صورت گیرد. از دیگر نقاط ضعف مطالعه حاضر این بود که از نوع مقطعی بود و بنابراین نمی‌توان از آن رابطه علت و معلولی را استنباط کرد و این نیاز به توسعه مطالعات مداخله‌ای مناسب برای بهبود دانش، نگرش و عملکرد کادر بهداشتی‌درمانی را نشان می‌دهد. در این مطالعه فقط کادر بهداشتی و درمانی مورد بررسی قرار گرفتند. در مطالعات آتی می‌توان گروه‌های مختلف، مانند بیماران و افراد سالم را در نظر گرفت.
ارزیابی دانش و توانمندی‌های دانشجویان پزشکی که در آینده به‌عنوان پزشک در مراکز بهداشتی‌درمانی به کار گرفته خواهند شد، می‌تواند برای ارائه بازخورد به مسئولین در خصوص برنامه درسی دانشکده‌های پزشکی مفید باشد. یافته‌های مطالعه حاکی از این بود که سطح آگاهی دانشجویان پزشکی درباره سرطان کولون و روش‌های غربالگری آن رضایت‌بخش نیست. بنابراین باتوجهبه نقش و جایگاه مهم دانشجویان پزشکی در آینده و در تشخیص و پیشگیری از بیماری‌ها و همچنین آگاهی‌بخشی به مردم در زمینه‌های مختلف بهداشتی و درمانی، انتظار می‌رود اقدامات مناسبی جهت ارتقای آگاهی دانشجویان پزشکی در‌مورد سرطان کولون و عوامل مرتبط با آن شود. بازنگری در برنامه درسی و روش‌های تدریس بسیار مهم است، زیرا چنین اقداماتی به دانشجویان کمک می‌کند تا دانش و مهارت‌های عملی موردنیاز را کسب کنند. پژوهش‌هایی در آینده باید انجام شود تا مشخص شود چه مداخلات آموزشی‌ای برای بهبود آگاهی ضعیف دانشجویان پزشکی نسبت به سرطان کولون مؤثرتر است. علاوهبراین بررسی‌های مشابهی در دانشگاه‌های مختلف برای مقایسه یافته‌ها پیشنهاد می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه یک پروژه تحقیقاتی تأیید‌شده در کمیته اخلاق پژوهشی دانشگاه علو‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز با کد IR.AJUMS.MEDICINE.REC.1400.012 است. در این مطالعه کلیه موازین اخلاقی از‌جمله پنهان کردن نام و هویت دانشجویان پزشکی رعایت شده است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی دانشگاه علو‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، روش‌شناسی، اعتبارسنجی، تحلیل، نگارش پیش‌نویس، مدیریت پروژه: عبدالحسین شکورنیا؛ منابع، تأمین مالی، گردآوری داده‌ها: فاطمه عباسی؛ تحقیق و بررسی، اعتبارسنجی، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: سید سعید سیدیان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
References
1.Alzoubi MM, Al-Ghabeesh SH. Knowledge, attitude, practice, and perceived barriers regarding colorectal cancer screening practices among healthcare practitioners: A systematic review. Cureus 2024, 16(2):e54381. [DOI:10.7759/cureus.54381]
2.Morgan E, Arnold M, Gini A, Lorenzoni V, Cabasag C, Laversanne M, ET AL. Global burden of colorectal cancer in 2020 and 2040: incidence and mortality estimates from Globocan. Gut. 2023; 72(2):338-44. [DOI:10.1136/gutjnl-2022-327736]
3.Marcellinaro R, Spoletini D, Grieco M, Avella P, Cappuccio M, Troiano R, et al. Colorectal cancer: Current updates and future perspectives. J Clin Med. 2023; 13(1):40. [DOI:10.3390/jcm13010040]
4.Stimpfel M, Virant-Klun I. Cancer incidence and mortality worldwide: Sources, methods and major patterns in GLOBOCAN 2012. J Cancer Stem Cell Res. 2016; 4(3):1. [DOI:10.14343/JCSCR.2016.4e1003]
5.Rawla P, Sunkara T, Barsouk A: Epidemiology of colorectal cancer: Incidence, mortality, survival, and risk factors. Prz Gastroenterol 2019; 14(2):89-103. [DOI:10.5114/pg.2018.81072]
6.Althobaiti A, Jradi H. Knowledge, attitude, and perceived barriers regarding colorectal cancer screening practices and risk factors among medical students in Saudi Arabia. BMC Med Educ. 2019; 19:1-8. [DOI:10.1186/s12909-019-1857-7]
7.Siegel RL, Wagle NS, Cercek A, Smith RA, Jemal A. Colorectal cancer statistics, 2023. CA Cancer J Clin. 2023, 73(3):233-54. [DOI:10.3322/caac.21772]
8.Wong MC, Ding H, Wang J, Chan PS, Huang J. Prevalence and risk factors of colorectal cancer in Asia. Intest Res. 2019; 17(3):317-29. [DOI:10.5217/ir.2019.00021]
9.Rafiemanesh H, Pakzad R, Abedi M, Kor Y, Moludi J, Towhidi F, et al. Colorectal cancer in Iran: Epidemiology and morphology trends. EXCLI J. 2016; 15:738-744. [DOI:10.17179/excli2016-346] [PMID]
10.Maheri M, Rezapour B, Didarloo A. Predictors of colorectal cancer screening intention based on the integrated theory of planned behavior among the average-risk individuals. BMC Public Health. 2022; 22(1):1800. [DOI:10.1186/s12889-022-14191-9]
11.Almasi S Z, Salehiniya H. [Trends in colorectal cancer incidence in Iran (Persian)]. J Mazandaran Univ Med Sci. 2015; 24(122):389-94. [Link]
12.Al-Maghrabi AA. Assessment of the knowledge and awareness of colorectal cancer among general population of Makkah: A survey based study. screening. 2016; 4(4):168-75. [Link]
13.Pietrzyk Ł, Torres A, Denisow-Pietrzyk M, Torres K. What do we know about education in colorectal cancer prevention?-Survey among 1130 medical students. J Cancer Educ. 2017; 32:406-12. [DOI:10.1007/s13187-015-0967-0]
14.Khamess S, Bateman L, Scarinci I, Nawwar A, Arafat W, Bae S, et al. Training medical students to promote preventive colorectal cancer screening in Egypt. Int J Health Promot Educ. 2023; 61(1):43-53. [DOI:10.1080/14635240.2022.2142833]
15.Sabet B, Kazemi Nia S, Akhoundi N. Knowledge, attitude, and practice of interns and practitioners graduated from the Medical Universities of Shahid Beheshti, Tehran, and Iran about colorectal cancer screening between 2014-2015. Soc Determ Health. 2015; 1(3):114-9. [Link]
16.Salimzadeh H, Sauvaget C, Alamdari R, Bishehsari F, Delvari A. Knowledge, attitude, and practice of Iranian physicians towards colorectal cancer screening. Arch Dig Disord. 2018; 2(1):1-6. [Link]
17.Jalalpour M, Tarrahi MJ, Yadegarfar G. [Study of Knowledge, Attitude, and Practice of Health Workers in Isfahan Health Centers No. 1 and 2, Iran, Regarding the Risk Factors of Gastrointestinal Cancers (Colorectal) in 2020 (Persian)]. J Health Syst Res. 2023; 18(4):266-74. [DOI:10.48305/jhsr.v18i4.1472]
18.Zayegh O, Hmidi ZS, Nawlo AA, Al-Mouakeh A, Amin B, Banjah B, et al. Awareness and knowledge of colorectal cancer screening among medical students at the University of Aleppo: A cross-sectional study. Avicenna J Med. 2022; 12(02):054-60. [DOI:10.1055/s-0042-1748810]
19.Wong MC, Hirai HW, Luk AK, Lam TY, Ching JY, Griffiths SM, et al. The knowledge of colorectal cancer symptoms and risk factors among 10,078 screening participants: Are high risk individuals more knowledgeable? Plos One. 2013; 8(4):e60366. [DOI:10.1371/journal.pone.0060366]
20.Norsa’adah B, Aminu AR, Zaidi Z. Validity and reliability of questionnaire on knowledge, attitude and dietary practices related to colorectal cancer. Malays J Med Sci. 2020; 27(1):115-23. [DOI:10.21315/mjms2020.27.1.12]
21.Colón-López V, Valencia-Torres IM, Ríos EI, Llavona J, Vélez-Álamo C, Fernández ME. Knowledge, attitudes, and beliefs about colorectal cancer screening in Puerto Rico. Jf Cancer Educ. 2023; 38(2):552-61. [DOI:10.1007/s13187-022-02153-z]
22.Rajizadeh A, Khajeh Z, Asadi M, Kermanian S, Mousavi RSA, Mozaffari KH. [The study of knowledge and attitude Status of students in Yazd University of Medical Sciences about the Role of Nutrition in Cancer 2014 (Persian)]. Teb Va Tazkieh. 2016; 25(3):137-46. [Link]
23.Ghahramani S, Jahani P, Abdollahifard G. Comparison of knowledge, attitude and practice about colorectal cancer screening between university faculty members and high school teachers in Shiraz, Iran. Int J Health Educ. 2015; 2(2):1-5. [DOI:10.17795/intjsh-25268]
24.Ranganath R, Al-maamari LSS, Al Saidi AAR, Al Dujaili AHB, Mahmood MAF. Knowledge and awareness of colorectal cancer among university students in Oman. J Health Sci Med Res. 2022, 40(2):215-22. [DOI:10.31584/jhsmr.2021835]
25.Khraiwesh H, Abdelrahim DN, Mahmoud IF, Faris M. Knowledge, awareness, and practices toward colorectal cancer and its dietary and lifestyle-related risk factors among Jordanian university students: A cross-sectional study. J Cancer Epidemiol. 2024; 2024(1):4503448. [DOI:10.1155/2024/4503448]
26.Papanikolaou IS, Sioulas AD, Kalimeris S, Papatheodosiou P, Karabinis I, Agelopoulou O, et al. Awareness and attitudes of Greek medical students on colorectal cancer screening. World J Gastrointest Endosc. 2012; 4(11):513-7. [DOI:10.4253/wjge.v4.i11.513]
27.Hashim M, Abdelrahim DN, Ahmed S, Ameri BS, Youssef M, Mousannef J, et al. Knowledge, awareness, and practices of university students toward the role of dietary and lifestyle behaviors in colorectal cancer: A cross-sectional study from Sharjah/UAE. Asian Pac J Cancer Prevent. 2022; 23(3):815. [DOI:10.31557/APJCP.2022.23.3.815]
28.Hussain I, Majeed A, Rasool MF, Hussain M, Imran I, Ullah M, et al. Knowledge, attitude, preventive practices and perceived barriers to screening about colorectal cancer among university students of newly merged district, Kpk, Pakistan-A cross-sectional study. J Oncol Pharm Pract. 2021; 27(2):359-67. [DOI:10.1177/1078155220922598]
29.Aga SS, Khan MA, Alsulimani EF, Fallatah MA, Alquzi AS, Alzahrani RA, et al. Knowledge & awareness regarding colorectal cancer among health and allied students of King Saud Bin Abdulaziz University for Health Sciences, Jeddah. J Fam Med Prim Care. 2021; 10(6):2284-92. [DOI:10.4103/jfmpc.jfmpc_2427_20]
30.Alshammari M, Al-Maktoum S, Alsharidah A, Siddique A, Anaam M, Alsahali S, et al. An Assessment of knowledge, attitude, and practice (kap) of colorectal cancer among community pharmacists in the Qassim Region of Saudi Arabia. Pharmacy. 2024; 12(2):42. [DOI:10.3390/pharmacy12020042]
1.Alzoubi MM, Al-Ghabeesh SH. Knowledge, attitude, practice, and perceived barriers regarding colorectal cancer screening practices among healthcare practitioners: A systematic review. Cureus 2024, 16(2):e54381. [DOI:10.7759/cureus.54381]
2.Morgan E, Arnold M, Gini A, Lorenzoni V, Cabasag C, Laversanne M, ET AL. Global burden of colorectal cancer in 2020 and 2040: incidence and mortality estimates from Globocan. Gut. 2023; 72(2):338-44. [DOI:10.1136/gutjnl-2022-327736]
3.Marcellinaro R, Spoletini D, Grieco M, Avella P, Cappuccio M, Troiano R, et al. Colorectal cancer: Current updates and future perspectives. J Clin Med. 2023; 13(1):40. [DOI:10.3390/jcm13010040]
4.Stimpfel M, Virant-Klun I. Cancer incidence and mortality worldwide: Sources, methods and major patterns in GLOBOCAN 2012. J Cancer Stem Cell Res. 2016; 4(3):1. [DOI:10.14343/JCSCR.2016.4e1003]
5.Rawla P, Sunkara T, Barsouk A: Epidemiology of colorectal cancer: Incidence, mortality, survival, and risk factors. Prz Gastroenterol 2019; 14(2):89-103. [DOI:10.5114/pg.2018.81072]
6.Althobaiti A, Jradi H. Knowledge, attitude, and perceived barriers regarding colorectal cancer screening practices and risk factors among medical students in Saudi Arabia. BMC Med Educ. 2019; 19:1-8. [DOI:10.1186/s12909-019-1857-7]
7.Siegel RL, Wagle NS, Cercek A, Smith RA, Jemal A. Colorectal cancer statistics, 2023. CA Cancer J Clin. 2023, 73(3):233-54. [DOI:10.3322/caac.21772]
8.Wong MC, Ding H, Wang J, Chan PS, Huang J. Prevalence and risk factors of colorectal cancer in Asia. Intest Res. 2019; 17(3):317-29. [DOI:10.5217/ir.2019.00021]
9.Rafiemanesh H, Pakzad R, Abedi M, Kor Y, Moludi J, Towhidi F, et al. Colorectal cancer in Iran: Epidemiology and morphology trends. EXCLI J. 2016; 15:738-744. [DOI:10.17179/excli2016-346] [PMID]
10.Maheri M, Rezapour B, Didarloo A. Predictors of colorectal cancer screening intention based on the integrated theory of planned behavior among the average-risk individuals. BMC Public Health. 2022; 22(1):1800. [DOI:10.1186/s12889-022-14191-9]
11.Almasi S Z, Salehiniya H. [Trends in colorectal cancer incidence in Iran (Persian)]. J Mazandaran Univ Med Sci. 2015; 24(122):389-94. [Link]
12.Al-Maghrabi AA. Assessment of the knowledge and awareness of colorectal cancer among general population of Makkah: A survey based study. screening. 2016; 4(4):168-75. [Link]
13.Pietrzyk Ł, Torres A, Denisow-Pietrzyk M, Torres K. What do we know about education in colorectal cancer prevention?-Survey among 1130 medical students. J Cancer Educ. 2017; 32:406-12. [DOI:10.1007/s13187-015-0967-0]
14.Khamess S, Bateman L, Scarinci I, Nawwar A, Arafat W, Bae S, et al. Training medical students to promote preventive colorectal cancer screening in Egypt. Int J Health Promot Educ. 2023; 61(1):43-53. [DOI:10.1080/14635240.2022.2142833]
15.Sabet B, Kazemi Nia S, Akhoundi N. Knowledge, attitude, and practice of interns and practitioners graduated from the Medical Universities of Shahid Beheshti, Tehran, and Iran about colorectal cancer screening between 2014-2015. Soc Determ Health. 2015; 1(3):114-9. [Link]
16.Salimzadeh H, Sauvaget C, Alamdari R, Bishehsari F, Delvari A. Knowledge, attitude, and practice of Iranian physicians towards colorectal cancer screening. Arch Dig Disord. 2018; 2(1):1-6. [Link]
17.Jalalpour M, Tarrahi MJ, Yadegarfar G. [Study of Knowledge, Attitude, and Practice of Health Workers in Isfahan Health Centers No. 1 and 2, Iran, Regarding the Risk Factors of Gastrointestinal Cancers (Colorectal) in 2020 (Persian)]. J Health Syst Res. 2023; 18(4):266-74. [DOI:10.48305/jhsr.v18i4.1472]
18.Zayegh O, Hmidi ZS, Nawlo AA, Al-Mouakeh A, Amin B, Banjah B, et al. Awareness and knowledge of colorectal cancer screening among medical students at the University of Aleppo: A cross-sectional study. Avicenna J Med. 2022; 12(02):054-60. [DOI:10.1055/s-0042-1748810]
19.Wong MC, Hirai HW, Luk AK, Lam TY, Ching JY, Griffiths SM, et al. The knowledge of colorectal cancer symptoms and risk factors among 10,078 screening participants: Are high risk individuals more knowledgeable? Plos One. 2013; 8(4):e60366. [DOI:10.1371/journal.pone.0060366]
20.Norsa’adah B, Aminu AR, Zaidi Z. Validity and reliability of questionnaire on knowledge, attitude and dietary practices related to colorectal cancer. Malays J Med Sci. 2020; 27(1):115-23. [DOI:10.21315/mjms2020.27.1.12]
21.Colón-López V, Valencia-Torres IM, Ríos EI, Llavona J, Vélez-Álamo C, Fernández ME. Knowledge, attitudes, and beliefs about colorectal cancer screening in Puerto Rico. Jf Cancer Educ. 2023; 38(2):552-61. [DOI:10.1007/s13187-022-02153-z]
22.Rajizadeh A, Khajeh Z, Asadi M, Kermanian S, Mousavi RSA, Mozaffari KH. [The study of knowledge and attitude Status of students in Yazd University of Medical Sciences about the Role of Nutrition in Cancer 2014 (Persian)]. Teb Va Tazkieh. 2016; 25(3):137-46. [Link]
23.Ghahramani S, Jahani P, Abdollahifard G. Comparison of knowledge, attitude and practice about colorectal cancer screening between university faculty members and high school teachers in Shiraz, Iran. Int J Health Educ. 2015; 2(2):1-5. [DOI:10.17795/intjsh-25268]
24.Ranganath R, Al-maamari LSS, Al Saidi AAR, Al Dujaili AHB, Mahmood MAF. Knowledge and awareness of colorectal cancer among university students in Oman. J Health Sci Med Res. 2022, 40(2):215-22. [DOI:10.31584/jhsmr.2021835]
25.Khraiwesh H, Abdelrahim DN, Mahmoud IF, Faris M. Knowledge, awareness, and practices toward colorectal cancer and its dietary and lifestyle-related risk factors among Jordanian university students: A cross-sectional study. J Cancer Epidemiol. 2024; 2024(1):4503448. [DOI:10.1155/2024/4503448]
26.Papanikolaou IS, Sioulas AD, Kalimeris S, Papatheodosiou P, Karabinis I, Agelopoulou O, et al. Awareness and attitudes of Greek medical students on colorectal cancer screening. World J Gastrointest Endosc. 2012; 4(11):513-7. [DOI:10.4253/wjge.v4.i11.513]
27.Hashim M, Abdelrahim DN, Ahmed S, Ameri BS, Youssef M, Mousannef J, et al. Knowledge, awareness, and practices of university students toward the role of dietary and lifestyle behaviors in colorectal cancer: A cross-sectional study from Sharjah/UAE. Asian Pac J Cancer Prevent. 2022; 23(3):815. [DOI:10.31557/APJCP.2022.23.3.815]
28.Hussain I, Majeed A, Rasool MF, Hussain M, Imran I, Ullah M, et al. Knowledge, attitude, preventive practices and perceived barriers to screening about colorectal cancer among university students of newly merged district, Kpk, Pakistan-A cross-sectional study. J Oncol Pharm Pract. 2021; 27(2):359-67. [DOI:10.1177/1078155220922598]
29.Aga SS, Khan MA, Alsulimani EF, Fallatah MA, Alquzi AS, Alzahrani RA, et al. Knowledge & awareness regarding colorectal cancer among health and allied students of King Saud Bin Abdulaziz University for Health Sciences, Jeddah. J Fam Med Prim Care. 2021; 10(6):2284-92. [DOI:10.4103/jfmpc.jfmpc_2427_20]
30.Alshammari M, Al-Maktoum S, Alsharidah A, Siddique A, Anaam M, Alsahali S, et al. An Assessment of knowledge, attitude, and practice (kap) of colorectal cancer among community pharmacists in the Qassim Region of Saudi Arabia. Pharmacy. 2024; 12(2):42. [DOI:10.3390/pharmacy12020042]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
