طب پیشگیری

مقدمه
کروناویروس یک ویروس زئونوز و عامل بیماری پنومونی عفونی کووید‌ـ‌19 است که سازمان بهداشت جهانی در 30 ژانویه 2020 آن را به‌عنوان یک همه‌گیری جهانی اعلام کرد [1]. داده‌ها نشان داد منشأ بیماری از بازار غذاهای دریایی چین بوده است. پس از آن شیوع غیر‌معمول موارد ذات‌الریه گزارش شد که پس از تأیید مرکز کنترل بیماری‌های چین، عامل بیماری را یک کرونا ویروس جدید به نام کووید‌ـ‌19 اعلام کردند [2، 3].
از زمان ظهور سرایت کرونا ویروس جدید در شهر ووهان چین، این ویروس به‌سرعت در سراسر چین و بسیاری از کشورهای دیگر پخش و به یک نگرانی اصلی در‌زمینه سلامت جهانی تبدیل شد [4].
پس از افزایش موارد ابتلا و گسترش جهانی ویروس، سازمان بهداشت جهانی در تاریخ 30 ژانویه 2020، شیوع کرونا ویروس جدید را ششمین عامل وضعیت اضطراری بهداشت عمومی در سرتاسر جهان اعلام کرد [5].
کووید‌ـ‌19 در تمام جنبه‌های زندگی از‌جمله سلامت روان برای همه انسان‌ها چالش‌هایی را ایجاد می‌کند [6]. تأثیری که کووید‌ـ‌19 بر سلامت روان افراد می‌گذارد بیشتر از تأثیری است که بر سلامت جسمی آن‌ها می‌گذارد. آگاهی از علائم هشدار‌دهنده مثل عدم تعادل در احساسات و عواطف برای بهزیستی و حفظ سلامت زندگی افراد، لازم و ضروری است [7]. در شرایط آشفته و بحرانی، مراقبت از سلامت روان افراد در سطوح مختلف ارتقا، پیشگیری و کنترل اهمیت زیادی دارد [6]. نکته قابل‌توجه در ارتباط با همه‌گیری کووید‌ـ‌19 این است که جمعیت عمومی، از‌جمله افرادی که به این بیماری آلوده نشده‌اند، عواقب روانی بیماری آزارشان می‌دهد [8]. این مسئله می‌تواند به عوامل مختلفی ازجمله اختلال در روال معمول زندگی، ترس از آلوده شدن، نگرانی ناشی از دست دادن اعضای خانواده، برچسب و دیگر عوامل که در طی شیوع چنین بیماری‌هایی وجود دارد، مربوط شود [9]. افراد در چنین شرایطی پاسخ‌های مقابله‌ای متفاوتی از خود بروز می‌دهند. این پاسخ‌های شناختی‌رفتاری بر بهزیستی فرد و جامعه تأثیر می‌گذارد و می‌تواند تا مدت زیادی پس از شیوع بیماری ادامه یابد و نکته حائز اهمیت این است که پاسخ‌های مقابله‌ای (‌سازگارانه و یا ناسازگارانه) افراد در این شرایط بسیار متفاوت و برای افراد مختلف یکسان نیست و می‌تواند تأثیر کلی بر سلامت روان داشته باشد [10]. این پاسخ‌ها به شکل اقدامات کنترل عفونت، مانند تمیز کردن منازل با مواد بهداشتی، تغییر روند تصمیم‌گیری در‌زمینه مراقبت‌های بهداشتی، افزایش اطلاعات مربوط به شیوع بیماری و خود‌قرنطینگی است. عده‌ای در صورت شک به تماس با بیماران مبتلا، برای پیشگیری از سرایت بیماری به دیگران و عده‌ای دیگر به علت عدم تمایل جهت انجام تست غربالگری و نگرانی از انگ اجتماعی، خود را قرنطینه می‌کردند. از دیگر استراتژی‌های مقابله‌ای افراد می‌توان به دعا کردن، حمایت گرفتن از جوامع مذهبی و تکنیک‌های انحراف ذهن اشاره کرد. این استراتژی‌های مقابله‌ای به آن‌ها این امکان را می‌دهد تا با فراهم آوردن قدم‌های فعال در جهت توانمندسازی خود و کاهش احساس شک و تردید، کنترل بهتری بر سلامتی خود داشته باشند [10, 11].
سازگاری مفهومی عام است و به همه راهبردهایی گفته می‌شود که فرد برای اداره کردن موقعیت‌های استرس‌زای زندگی، شامل تهدیدهای واقعی یا غیر‌واقعی به کار می‌برد [12]. بر‌اساس رویکرد یادگیری، سازگاری مجموعه‌ای از رفتارهای آموخته‌شده است و ناسازگاری زمانی به وجود می‌آید که فرد مهارت‌های لازم برای تطابق با مشکلات روزمره زندگی را یاد نگرفته باشد. به‌طور‌کلی فرایندهای یادگیری در بروز پاسخ‌های سازگارانه یا ناسازگارانه نقش اساسی دارد و افراد برای سازگاری مطلوب باید مهارت‌های فردی و اجتماعی لازم را فرا‌گیرند [13]. مهارت‌ها قابل‌یادگیری هستند. این مهارت‌ها فرد را در کنترل مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب، تنهایی، طردشدگی، خشم، تعارض در روابط بین‌فردی، شکست و فقدان، کم‌رویی و غم یاری می‌دهند. مهارت‌های مقابله‌ای باعث افزایش عزت نفس شده و تعامل اجتماعی و بین‌فردی را رشد داده و کاهش افسردگی و گوشه‌گیری را به دنبال دارد و باعث افزایش خویشتن‌نگری در افراد می‌شود [14].
مهارت‌های مقابله‌ای، تلاش‌های شناختی و رفتاری دائماً در حال تغییرند که این تغییر به‌منظور مدیریت نیازهای دشوار درونی یا بیرونی انجام می‌شود [14]. بهداشت و سلامت قشر جوان، می‌تواند ضامن سلامت اطرافیان و رشد اقتصادی و بالطبع از اجزای مهم توسعه باشد [15, 16]. 
علائم این سازگاری داشتن احساس مثبت در‌مورد خود، ابراز وجود و نحوه ارتباط با دیگران است. زندگی انسان معاصر دچار تحولات عظیمی شده است که یکی از این تحولات، شیوع روزافزون بیماری پاندمیک کووید‌ـ‌19 است و همین موضوع باعث بسیاری از مشکلات در‌زمینه سازگاری عاطفی، رفتاری و اجتماعی بخصوص در نوجوانان و جوانان شده است. همچنین عدم سازگاری فرد در جامعه مسبب بسیاری از موارد منفی و جامعه‌شناختی است و دانشجوی جوان برای کنار آمدن با چنین موقعیت‌هایی ضروری است از مهارت‌های اجتماعی در جهت سازگاری با محیط خود، برخوردار شود باتوجه‌به این موارد  محققین تصمیم گرفتند مطالعه‌ای با عنوان «تأثیر آموزش مهارت‌های سازگاری بر رشد سازگاری فردی و اجتماعی در شرایط اپیدمی بیماری کووید‌ـ‌19 در دانشجویان» (دانشگاه علوم‌پزشکی شهرکرد) انجام دهند.

مواد و روش‌ها
این مطالعه یک مطالعه نیمه‌تجربی است. گروه هدف، دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی شهرکرد در سال 1401 بودند.با‌توجه‌به حجم نمونه بر‌اساس جدول مورگان 40 نفر در هر دو گروه (آزمایش و کنترل) قرار گرفتند. از بین همه دانشجویان علوم‌پزشکی شهرکرد به‌طور تصادفی حدود 80 دانشجو انتخاب شدند و به‌طور تصادفی به دو گروه کنترل و آزمایش تقسیم شدند. معیار ورود به مطالعه داشتن تمایل جهت شرکت در مطالعه، دسترسی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و معیار خروج داشتن تاریخچه‌ای از اختلالات عصبی، بیماری روانی و سایر اختلالات سیستمیک جدی و داشتن سوء‌مصرف مواد بر‌اساس پرونده پزشکی بود.
ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامه سازگاری فردی و اجتماعی کالیفرنیا بود که این آزمون نیمرخ سازگاری فردی و اجتماعی فرد را اندازه‌گیری می‌کند و توسط ثورپ، کلارک و نیکز در سال 1939 برای اولین‌بار منتشر شد و در سال 1953 مورد تجدیدنظر و بازنگری قرار گرفت. این آزمون دارای 2 خرده‌آزمون عمده سازگاری خویشتن و سازگاری اجتماعی است. آزمون به‌صورت صحیح ـ غلط است. به گزینه غلط «صفر» و به گزینه درست نمره «1» تعلق می‌گیرد و برای هر آزمودنی نمرات با هم جمع می‌شوند. پایایی کلی پرسش‌نامه سازگاری اجتماعی، با استفاده از روش آلفای کرونباخ محاسبه شد که 0/69 به دست آمد و پایایی هر‌کدام از خرده‌مؤلفه‌ها به ترتیب قالب‌های اجتماعی 0/69، مهارت‌های اجتماعی 0/71، علائق ضد‌اجتماعی 0/67، روابط خانوادگی 0/66، روابط مدرسه‌ای 0/68 و روابط اجتماعی 0/73 به دست آمد [17].
پروتکل آموزش مهارت‌های مقابله‌ای، یک بسته آموزشی بر‌اساس کتاب مهارت‌های مقابله‌ای با رویکرد شناختی‌رفتاری بر مبنای روان‌شناسی مثبت است توسط که توسط فریدنبرگ (2010) تألیف و تنظیم شده است. خلاصه جلسات در جدول شماره 1 آمده است.


پس از اخذ مجوز، نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی انجام پذیرفت. در‌رابطه‌با محرمانه بودن اطلاعات به مشارکت‌کنندگان اطلاع‌رسانی شد و رضایت‌نامه اخلاقی توسط آن‌ها تکمیل شد. از‌طریق سامانه مجازی واتساپ 2 گروه آزمایش و کنترل تشکیل شد. سپس پرسش‌نامه سازگاری شناختی‌اجتماعی از‌طریق واتساپ ارسال و توسط 2 گروه تکمیل شد. برنامه آموزشی مهارت‌های مقابله‌ای با رویکرد شناختی‌رفتاری، در‌مجموع 10 جلسه آموزشی بود که هر جلسه به مدت 30 دقیقه، به‌صورت پاورپوینت و اسلایدهای صداگذاری‌شده و ارسال کتابچه آموزشی برای گروه آزمایش بود. بلافاصله و 1 ماه پس از برنامه آموزشی دوباره پرسش‌نامه‌ها تکمیل شد. اطلاعات جمع‌آوری‌شده توسط نرم‌افزار SPSS نسخه 18، تجزیه‌و‌تحلیل شد و از آزمون‌های آماری توصیفی و تحلیلی، آزمون تی مستقل و آنالیز واریانس با تکرار مشاهدات جهت تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات استفاده شد.

یافته‌ها
یافته‌های پژوهش نشان داد دامنه سنی شرکت‌کنندگان در پژوهش 18 تا 24 سال و میانگین سنی آن‌ها 13±21 سال بود. 
13/75 درصد دانشجویان مرد و 86/25 درصد زن بودند. 80 درصد از شرکت‌کنندگان در خوابگاه سکونت داشتند و 88/75 درصد از شرکت‌کنندگان سیگار مصرف نمی‌کردند (جدول شماره 2).


نتایج جدول شماره 3 نشان می‌دهد در میانگین نمرات متغیرهای قالب‌های اجتماعی و مهارت‌های اجتماعی بین 2 گروه در قبل از مداخله تفاوت معنی‌داری وجود نداشت (0/05<p).


این تفاوت در سنجش پس‌آزمون و سنجش پیگیری 3 ماهه، بر‌اساس آزمون تی‌ مستقل معنی‌دار بوده است (0/05>P). آزمون آنالیز واریانس با تکرار مشاهدات تفاوت معنی‌داری را در روند تغییرات نمرات میانگین در 3 مرحله سنجش (قبل از مداخله، بلافاصله بعد از مداخله و یک ماه بعد از مداخله) نشان می‌دهد (0/001>P). ولی این آزمون در‌مورد میانگین نمره متغیر گرایش‌های ضد‌اجتماعی تفاوت معنی‌داری را در 3 مرحله سنجش نشان نداد (P>0/05). نتایج جدول شماره 4 نشان می‌دهد در میانگین نمرات روابط خانوادگی، روابط آموزشی و روابط اجتماعی بین 2 گروه در قبل از مداخله تفاوت معنی‌داری وجود نداشت.


این تفاوت در سنجش پس‌آزمون و سنجش پیگیری 3 ماهه، بر‌اساس آزمون تی‌مستقل معنی‌دار بوده است (0/05>P). آزمون آنالیز واریانس با تکرار مشاهدات تفاوت معنی‌داری را در روند تغییرات میانگین نمرات در 3 مرحله سنجش (قبل از مداخله، بلافاصله بعد از مداخله و 1 ماه بعد از مداخله) نشان می‌دهد (0/001>P).
نتایج جدول شماره 5 نشان می‌دهد در میانگین نمرات سازگاری اجتماعی بین 2 گروه در قبل از مداخله تفاوت معنی‌داری وجود نداشت.


این تفاوت در سنجش پس‌آزمون و سنجش پیگیری 3 ماهه، بر‌اساس آزمون تی‌مستقل معنی‌دار بوده است (0/05>P). آزمون آنالیز واریانس با تکرار مشاهدات تفاوت معنی‌داری را در روند تغییرات نمرات میانگین در 3 مرحله سنجش (قبل از مداخله، بلافاصله بعد از مداخله و 1 ماه بعد از مداخله) نشان می‌دهد (0/001>P).

بحث و نتیجه‌گیری
این مطالعه با هدف تأثیر برنامه مهارت‌های مقابله‌ای با رویکرد شناختی‌رفتاری مثبت‌گرا بر رشد سازگاری فردی و اجتماعی دانشجویان در مقابله با بیماری کووید‌ـ‌19 انجام شد.
یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد بین میانگین نمرات سازگاری اجتماعی و خرده‌مقیاس‌های قالب‌های اجتماعی، مهارت‌های اجتماعی، روابط خانوادگی، روابط آموزشی و روابط اجتماعی بین 2 گروه در قبل از مداخله تفاوت معنی‌داری وجود ندارد، ولی بعد از مداخله روند تغییرات نمرات میانگین در 3 مرحله سنجش (قبل از مداخله، بلافاصله بعد از مداخله و 1 ماه بعد از مداخله) به‌جز متغیر گرایش‌های ضد‌اجتماعی معنی‌دار بود.
یافته‌های مطالعه نشان داد خرده‌مقیاس‌های (‌قالب‌های اجتماعی، مهارت‌های اجتماعی، روابط خانوادگی، روابط آموزشی و روابط اجتماعی) بعد از مداخله افزایش یافته است که همسو با مطالعه جیانگ ما و همکاران [18] در سال 2020 در چین بود؛   مطالعه‌ای با عنوان «تأثیر روان‌شناختی و راهبردهای مقابله‌ای بر پرسنل پزشکی در هونان بین ژانویه و مارس 2020 در طی شیوع کووید‌ـ‌19». جامعه هدف شامل پزشکان، پرستاران و سایر کارکنان بیمارستان در سراسر استان هونان بین ژانویه و مارس 2020 بود. پاسخ‌ها نشان داد آن‌ها معتقدند وظیفه اجتماعی و حرفه‌ای برای ادامه کار در ساعات طولانی دارند. کارمندان پزشکی نسبت به ایمنی و امنیت خانواده‌های خود مضطرب بودند و از اثرات روانی مرگ‌و‌میر ناشی از کووید‌ـ‌19 رنج می‌بردند.  ایمنی خانواده بیشترین تأثیر را در کاهش استرس کارکنان نشان داد، اگر‌چه در جنس‌های مختلف تفاوت معنی‌داری وجود ندارد. همچنین دریافت حمایت از خانواده یک اقدام حمایتی مهم بود که با یافته‌های مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد. روابط خانوادگی به‌عنوان فاکتور اثرگذار در مقابله با کووید‌ـ‌19 بود.
در این زمینه، یافته‌های مطالعه آلوارز-گارسیا و همکاران (2023) [19]، راهبردهای مقابله‌ای در بهبود اختلالات خواب و مدیریت استرس در شرایط کووید‌ـ‌19 در پرسنل بهداشتی و مردم عادی را مؤثر گزارش کردند که همسو با یافته‌های مطالعه حاضر است. یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد برنامه مهارت‌های مقابله‌ای موجب رشد سازگاری فردی و اجتماعی دانشجویان در مقابله با شرایط استرس‌زای بیماری کووید‌ـ‌19 می‌شود.  همچنین یافته‌های مطالعه هانای و همکاران [20] نشان داد که نیاز به برنامه‌های مداخله روانی‌اجتماعی برای رسیدگی به پیامدهای منفی همه‌گیری کووید‌ـ‌19 و محدودیت‌های قرنطینه مرتبط با آن در سلامت روان جوانان مشهود است. در مطالعه حاضر نیز برنامه مداخله‌ای موجب افزایش سازگاری و سلامت روان شد. 
سلگی [21] در مطالعه‌ای با عنوان «تأثیر آموزش مهارت‌های فراشناختی بر علائم اضطراب اجتماعی و نشانگان افت روحیه در دختران با سطوح بالای اضطراب کرونا» که به‌صورت آنلاین برگزار شده بود نشان داد آموزش مهارت فراشناختی می‌تواند‌ به‌عنوان یک شیوه انتخابی در مبتلایان به اضطراب کرونا استفاده شود که این یافته با یافته‌های مطالعه حاضر همسو است و مداخلات مبتنی بر مهارت‌های فراشناختی در دوران کووید‌ـ‌19 از مداخلات مؤثر و ضروری محسوب می‌شود.
از محدودیت‌های مطالعه می‌توان به محدود بودن پژوهش به جمعیت دانشجویان یک دانشگاه اشاره کرد. پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی برای تعمیم‌پذیری و دست یافتن به درک جامع‌تری از تأثیر این برنامه مداخله‌ای، پژوهش بر روی سایر جمعیت‌ها اعم از دانشگاهی و غیردانشگاهی انجام پذیرد. عدم مرحله پیگیری 3 الی 6 ماهه از دیگر محدودیت‌های پژوهش بود که بهتر است در پژوهش‌های آتی برای ماندگاری تأثیرات برنامه، مرحله پیگیری در دوره پیگیری طولانی‌تر باشد. همچنین تکیه صرف بر ابزارهای خودگزارشی مربوط به نتایج، محدودیتی برای تفسیر این شیوه مداخلاتی محسوب می‌شود. بنابراین پیشنهاد می‌شود محققین آینده در مطالعات خود به‌منظور دستیابی اطلاعات عمیق‌تر و دقیق‌تر در کنار ابزارهای خودگزارشی از مصاحبه نیز استفاده کنند. همچنین پیشنهاد می‌شود پژوهشگران و برنامه‌ریزان حوزه سلامت توجه بیشتری به این شیوه مداخلاتی داشته باشند و در طرح‌های پژوهشی چندگروهی نتایج این برنامه مداخلاتی را با دیگر برنامه‌های فراشناختی مبتنی بر مهارت‌های سازگاری مقایسه کنند و یا از رویکردهای ترکیبی بهره بگیرند.
نتایج این مطالعه نشان داد آموزش مهارت‌های مقابله‌ای با رویکرد شناختی‌رفتاری مثبت‌گرا موجب افزایش سازگاری فردی و اجتماعی دانشجویان می‌شود. برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران سلامت با استناد به یافته‌های مطالعه و مطالعات مشابه می‌توانند برنامه‌های مداخلاتی مؤثر از سوی سیستم مراقبت‌های بهداشتی اتخاذ کنند که موجب افزایش سلامت روان و کاربرد مهارت‌های مقابله‌ای و در‌نهایت ارتقای کیفیت زندگی دانشجویان شود. 

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.SKUMS.MED.REC.1400.005. از دانشگاه علوم‌پزشکی شهرکرد است.

حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی معاونت تحقیقات دانشگاه علوم‌پزشکی شهرکرد انجام شده است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، تحقیق و بررسی، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: لیلی ربیعی و رضا مسعودی.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مطالعه هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی شهرکرد تشکر و قدردانی می‌کنند.
 

References
1.Dhungana HN. Comments on "Preliminary estimation of the basic reproduction number of novel Coronavirus (2019-nCoV) in China, from 2019 to 2020: A data-driven Analysis in the early phase of the outbreak". Int J Infect Dis. 2020; 94:72-3. [PMID]
2.Wei J, Xu H, Xiong J, Shen Q, Fan B, Ye C, et al. 2019 Novel Coronavirus (COVID-19) Pneumonia: Serial Computed Tomography Findings. Korean J Radiol. 2020; 21(4):501-4. [DOI:10.3348/kjr.2020.0112] [PMID]
3.Kannan S, Shaik Syed Ali P, Sheeza A, Hemalatha K. COVID-19 (Novel Coronavirus 2019) - recent trends. Eur Rev Med Pharmacol Sci. 2020; 24(4):2006-11. [DOI:10.26355/eurrev_202002_20378] [PMID]
4.Lu H, Stratton CW, Tang YW. Outbreak of pneumonia of unknown etiology in Wuhan, China: The mystery and the miracle. J Med Virol. 2020; 92(4):401-2. [DOI:10.1002/jmv.25678] [PMID]
5.Lai CC, Shih TP, Ko WC, Tang HJ, Hsueh PR. Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2) and coronavirus disease-2019 (COVID-19): The epidemic and the challenges. Int J Antimicrob Agents. 2020; 55(3):105924. [PMID]
6.Jiloha R. COVID-۱۹ and mental health. Epidemiol Int. 2020; 5(1):7-9. [Link]
7.Park CL, Russell BS, Fendrich M, Finkelstein-Fox L, Hutchison M, Becker J. Americans' COVID-19 stress, coping, and adherence to CDC guidelines. J Gen Intern Med. 2020; 35(8):2296-303. [PMID]
8.James PB, Wardle J, Steel A, Adams J. Post-Ebola psychosocial experiences and coping mechanisms among Ebola survivors: A systematic review. Trop Med Int Health. 2019; 24(6):671-91. [PMID]
9.Kamara S, Walder A, Duncan J, Kabbedijk A, Hughes P, Muana A. Mental health care during the Ebola virus disease outbreak in Sierra Leone. Bull World Health Organ. 2017; 95(12):842-7. [DOI:10.2471/BLT.16.190470] [PMID]
10.Chew QH, Wei KC, Vasoo S, Chua HC, Sim K. Narrative synthesis of psychological and coping responses towards emerging infectious disease outbreaks in the general population: Practical considerations for the COVID-19 pandemic. Singapore Med J. 2020; 61(7):350-6. [DOI:10.11622/smedj.2020046] [PMID]
11.Schwerdtle PM, De Clerck V, Plummer V. Experiences of Ebola Survivors: Causes of distress and sources of resilience. Prehosp Disaster Med. 2017; 32(3):234-9. [PMID]
12.Surujlal J, Van Zyl Y, Nolan VT. Perceived stress and coping skills of university student-athletes and the relationship with life satisfaction. Afr J  Phys Health Educ Recreat Dance.2013; 19(42):1047-59. [Link]
13.Smith RE. Effects of coping skills training on generalized self-efficacy and locus of control. J Personal Soc Psychol. 1989; 56(2):228-33. [DOI:10.1037/0022-3514.56.2.228]
14.Esmaeilimotlagh M, Oveisi K, Alizadeh F, Asadollahi Kheirabadi M. An investigation on coping skills training effects on mental health status of University students. J Humanit Insights. 2018; 2(01):37-42. [Link]
15.Sadeghi Movahed F, Narimani M, Rajabi S. [The effect of teaching coping skills in students' mental health (Persian)]. J Ardabil Univ Med Sci. 2008; 8(3):261-9. [Link]
16.Maykrantz SA, Houghton JD. Self-leadership and stress among college students: Examining the moderating role of coping skills. J Am Coll Health. 2020; 68(1):89-96. [DOI:10.1080/07448481.2018.1515759] [PMID]
17.Touzandeh Jani H, Sadighi K, Najat H, Kamalpour N. [An investigation of relative effectiveness of cognitive-behavioral trainings of self-esteem on social adjustment of male juniors of high school (Persian)]. Curriculum Plan Knowl Res Educ Sci. 2008; 21(16):41-56.
18.Cai H, Tu B, Ma J, Chen L, Fu L, Jiang Y, et al. Psychological impact and coping strategies of frontline medical staff in Hunan between January and March 2020 during the outbreak of Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) in Hubei, China. Med Sci Monit. 2020; 26:e924171. [DOI:10.12659/MSM.924171] [PMID]
19.Álvarez-García HB, Lugo-González IV, Correa UJ. The effect of cognitive-behavioral therapy and coping strategies on sleep disturbances during the covid-19 pandemic. In: BaHammam A, Pandi-Perumal SR, Jahrami H, editors. COVID-19 and sleep: A global outlook. Progress in sleep research. Singapore: Springer; 2023. [DOI:10.1007/978-981-99-0240-8_11]
20.Hanani A, Badrasawi M, Zidan S, Hunjul M. “Effect of cognitive behavioral therapy program on mental health status among medical student in Palestine during COVID pandemic.” BMC Psychiatry. 2022; 22(1):310.[DOI:10.1186/s12888-022-03915-1] [PMID]
21.Solgi Z. [The effect of metacognitive skills training on symptoms of social anxiety and demoralization symptoms in girls with high levels of coronary anxiety (Persian)]. Soc Psychol Res. 2022; 11(44):1-22. [Link]